Της Κωνσταντίνας Αυγερινού,
Όπως αναφέρθηκε και στο Α’ μέρος της διμερούς ενημέρωσης, σχετικά με τη σχέση των γνωστικών λειτουργιών και της επιστήμης της Εργοθεραπείας, οι γνωστικές λειτουργίες είναι όλες εκείνες οι νοητικές διεργασίες που σχετίζονται με την κατάκτηση και την απόκτηση της γνώσης και ομαδοποιούνται ως εξής: Οπτική αντίληψη, χωροταξικές ικανότητες, προσοχή (συντηρούμενη, επιλεκτική και καταμερισμένη), μνήμη, στοχοκατευθυνόμενη κίνηση και εκτελεστικές λειτουργίες.
Η οπτική αντίληψη αφορά τη νοηματοδότηση των πληροφοριών του περιβάλλοντος, μέσω της αίσθησης της όρασης και διαδραματίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον γύρω μας και στις πληροφορίες αντλούμε από αυτό. Η οπτική αναγνώριση σχετίζεται άμεσα με το νόημα και τη χρησιμότητα των αντικειμένων γύρω μας. Τα άτομα με ελλείμματα στην γνωστική αυτή λειτουργία, αντιμετωπίζουν προβλήματα σε όλους τους τομείς έργων, καθώς μπορεί μεν να κοιτούν το αντικείμενο που θέλουν να χρησιμοποιήσουν, όμως δεν το αναγνωρίζουν μέσω της όρασης, γεγονός που μπορεί να αποτελεί αιτία ελλείμματος σε άλλες γνωστικές λειτουργίες που θα αναφερθούν παρακάτω. Παράλληλα, επειδή σχετίζεται με την αναγνώριση προσώπων, δημιουργεί μια σειρά ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, όπου το άτομο μπορεί να αισθάνεται ντροπή προς τον συνομιλητή ή να οδηγείται σε απομόνωση και απώλεια ανεξαρτησίας.
Η ενίσχυση της οπτικής αντίληψης μπορεί να πραγματοποιηθεί εύκολα μέσα από μια σειρά ασκήσεων, που μπορεί να είναι είτε διαδραστικές είτε τυπωμένες σε χαρτί, με τη δυσκολία τους να διαβαθμίζεται. Αυτό εξαρτάται και από τον τομέα της οπτικής αντιληπτικότητας που έχει πληγεί.
Η χωροταξική ικανότητα είναι η γνώση του ατόμου για το πού βρίσκονται στον χώρο τα διάφορα αντικείμενα, όπως αυτά ανιχνεύονται από τους οφθαλμούς. Οι χωροταξικές ικανότητες προϋποθέτουν επαρκές οπτικό πεδίο και έλεγχο στις οφθαλμικές κινήσεις, αρά πρωτίστως, η εξάσκηση θα αρχίσει με αυτές, κατά τις παρεμβάσεις. Οι κατασκευαστικές δεξιότητες, που σχετίζονται άμεσα με τις χωροταξικές, αφορούν την κατασκευή τρισδιάστατων ή δισδιάστατων συνόλων στον χώρο και μπορεί να περιλαμβάνουν από την ένδυση-απόδυση έως και το στρώσιμο του τραπεζιού. Κατά την εκτέλεση δραστηριοτήτων κατασκευαστικής πράξης, γίνεται ένας εντοπισμός των αντικειμένων του περιβάλλοντος που πρέπει να συνδυαστεί με την έκταση και την κατεύθυνση της κίνησης. Για την βελτίωση τους, έχουν δημιουργηθεί δύο είδη δραστηριοτήτων: δραστηριότητες σχεδιασμού όπου ζητάμε από το άτομο να αντιγράψει κάποιο σχέδιο από μνήμης ή βλέποντάς το και δραστηριότητες σχεδιασμού, όπου ζητάμε στο άτομο να κατασκευάσει/συναρμολογήσει τουβλάκια σε μια τρισδιάστατη κατασκευή.
Οι εκτελεστικές λειτουργίες αποτελούν το μεγαλύτερο κομμάτι των δραστηριοτήτων της καθημερινότητάς μας. Σαν όρος η «εκτελεστική λειτουργία» αναφέρεται σε μια σειρά γνωστικών διαδικασιών, που τείνουν να ενεργοποιούνται όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με νέες καταστάσεις στις οποίες πρέπει να επιλέξουμε πως να ενεργήσουμε, οργανώνοντας τις ανώτερες λειτουργίες του εγκεφάλου. Στην συνέχεια, όταν οι δράσεις αυτές γίνουν με μεγάλη συχνότητα, ο ρόλος των εκτελεστικών λειτουργιών είναι να κατανείμει σωστά τους γνωστικούς πόρους, τόσο σε αυτές τις γνώριμες καταστάσεις, σε μικρότερο βαθμό, αλλά και στις νέες καταστάσεις που απαιτούν μεγαλύτερη επίταξη των γνωστικών λειτουργιών, εφόσον δεν αναγνωρίζονται ως γνωστές για το άτομο. Είναι απαραίτητες για την ολοκλήρωση οποιουδήποτε έργου και για την αφομοίωση οποιασδήποτε νέας συμπεριφοράς. Πιο συγκεκριμένα: η εκκίνηση και ο τερματισμός της πράξης, η στοχοθεσία, ο σχεδιασμός και η οργάνωση, η προσαρμογή κι η ευελιξία είναι οι επιμέρους δεξιότητες.
Τέλος, η προσοχή και η μνήμη, όροι που χρησιμοποιούμε πιο συχνά στο λεξιλόγιο μας, ανήκουν και αυτές στις γνωστικές λειτουργίες που μπορούμε να ενισχύσουμε με ένα εργοθεραπευτικό πρόγραμμα. Η προσοχή εννοείται, ως η νοητική διεργασία η οποία και ενεργοποιείται στα αρχικά στάδια της γνωστικής επεξεργασίας και επιλέγει χαρακτηριστικά γνωρίσματα του περιβάλλοντος, αποκλείοντας τα υπόλοιπα. Οι, σε εμάς, πιο οικείες δραστηριότητες δεν απαιτούν το ίδιο επίπεδο προσοχής, αλλά ακόμη και αυτές, όταν εκτελεστούν σε ένα πολυαισθητηριακό περιβάλλον τότε τα επίπεδα προσοχής αυξάνονται. Στα προγράμματα αποκατάστασης των νοητικών λειτουργιών, η προσοχή αποτελεί πρωτεύοντα στόχο. Για την ενίσχυση της προσοχής, πρέπει πρώτα να γίνει προσδιορισμός, τίνος είδους προσοχή θέλουμε να ενισχύσουμε, και στην συνέχεια παρεμβαίνουμε με οπτικές και ακουστικές ασκήσεις, και εναλλαγή ερεθισμάτων του περιβάλλοντος συνδυαστικά.
Η μνήμη, ως ικανότητα διατήρησης και ανάκλησης πληροφοριών, χρησιμοποιείται σε πληθώρα έργων μας, και διαχωρίζεται στην μακροπρόθεσμη και στην βραχυπρόθεσμη. Η βραχυπρόθεσμη μνήμη ή αλλιώς μνήμη εργασίας χρησιμοποιείται για την πραγματοποίηση καθημερινών μας tasks, αλλά και για τις επικοινωνιακές μας δεξιότητες και τον προφορικό λόγο. Παράλληλα, μεταφράζει τα προσλαμβάνοντα ερεθίσματα, ώστε να τα μετατρέψει σε στοιχεία του γνωστικού συστήματος. Τα ελλείματα σε αυτή δυσχεραίνουν την εκτέλεση δύο έργων ταυτοχρόνως, καθώς το άτομο δεν μπορεί να συγκρατεί τις λειτουργίες και τις δράσεις που χρειάζεται κάθε φορά. Από την άλλη μεριά, η απώλεια της μακροπρόθεσμης μνήμης φέρνει ζητήματα έλλειψης ανεξαρτησίας και ταυτότητας στο άτομο, και τις περισσότερες φορές οι παρεμβάσεις προς αντιμετώπιση αυτών συνιστούν την χρήση μνημονικών βοηθημάτων. Ο εργοθεραπευτής καλείται να εξασκήσει με λεκτικές και οπτικοχωρικές πληροφορίες την αισθητηριακή αποθήκη του ατόμου και να δίνει τα κατάλληλα βοηθήματα, ώστε να προσαρμόζονται στις ανάγκες του ασθενούς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- June, G. & Linda, G. (2018) ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΥΤΕΣ – Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΕΡΓΟΥ, Εκδόσεις ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ: Αθήνα
