Της Εμιλένας Πούπα,
Η εβραϊκή λαογραφία είναι γεμάτη ποικιλόμορφους μύθους, που έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της εβραϊκής κουλτούρας και παράδοσης ανά τους αιώνες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι ιστορίες για τα golem, που έχουν σωθεί μέχρι σήμερα και μεταδίδονται στις νεότερες γενιές. Ήδη από την αρχαιότητα εντοπίζονται αφηγήσεις σχετικές με τα golem, τόσο στη Bίβλο όσο και στην ταλμουδική βιβλιογραφία, με την πρώτη να χρονολογείται στον πρώιμο ιουδαϊσμό, όπου γίνεται λόγος για τη δημιουργία του Αδάμ ως golem.
Τι είναι όμως τα “golem”; Οι αναφορές για το τι πραγματικά είναι τα golem ποικίλουν. Οι περισσότερες από αυτές, ωστόσο, συγκλίνουν στο ότι πρόκειται για ένα ανθρωπόμορφο ον, που δημιουργείται από άψυχη ύλη -συνήθως λάσπη ή πηλό- μέσω μιας μυστικιστικής διαδικασίας. Η λέξη αρχικά εμφανίζεται στη Βίβλο, στο βιβλίο των Ψαλμών (139:16), με τη σημασία της ελαφριάς μορφής και του ακατέργαστου υλικού, υποδηλώνοντας με αυτό τον τρόπο τον ημιτελή άνθρωπο απέναντι στον ιουδαϊκό Θεό. Αντίθετα, στα σύγχρονα εβραϊκά χρησιμοποιείται για να δηλωθεί ο «χαζός» και ο «αδέξιος» άνθρωπος. Ταυτόχρονα, η λέξη χρησιμοποιείται δηλώντας τον «αυτόματο», δηλαδή αυτόν που κινείται από μόνος του, χωρίς να παρεμβαίνει άμεσα κάποιος.
Η νεότερη του σημασία προέρχεται από τον μεσαίωνα και συγκεκριμένα τον 16ο αιώνα, όταν και άρχισαν να δημιουργούνται θρύλοι για τη δράση σοφών του Ιουδαϊσμού, όπως για παράδειγμα των ραβίνων, οι οποίοι είχαν την ιδιότητα να ζωντανεύουν ομοιώματα από πηλό ή λάσπη αντίστοιχα, μέσω μιας μυστικιστικής διαδικασίας. Ειδικότερα, οι άψυχες αυτές μάζες ζωντάνευαν, αφού είχε προηγηθεί μια διαδικασία, όπου ο σοφός συνδύαζε διάφορα γράμματα γραμμένα σε χαρτί, τα οποία αυτά είτε σχημάτιζαν μια ιερή λέξη, είτε ένα από τα ονόματα του Θεού. Στη συνέχεια, το χαρτί τοποθετείτο στο στόμα ή στο κεφάλι του πήλινου μορφώματος, το οποίο ζωντάνευε.
Η κλασική και η πιο διαδεδομένη αφήγηση για τη δημιουργία των γιγάντων golem σχετίζεται με τη δράση του ραβίνου Judah Löw ben Bezulel της Πράγας. Παρόλο που στις πρώιμες αφηγήσεις τα golem παρουσιάζονταν ως υπηρέτες, με σκοπό να πραγματοποιούν τις επιθυμίες των αφεντών τους, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο ραβίνος δημιούργησε το golem για να προστατέψει τους Εβραίους από τους διωγμούς των χριστιανών. Δηλαδή, από υπηρέτες, τα golem μετατράπηκαν σε προστάτες του εβραϊκού λαού, έχοντας όμως μια τρομακτική μορφή. Για να βοηθήσει τους ομόθρησκούς του, ο ραβίνος στράφηκε στον Θεό, ζητώντας τη βοήθειά του.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τον μύθο, ο ραβίνος, γνωστός και με το όνομα “marahal”, δημιούργησε το golem από πηλό και του έδωσε ζωή μέσα από τη δύναμη του μυαλού του. Είναι ξεκάθαρο ότι πίσω από τη «ζωντάνια» του golem κρύβεται ο ίδιος ο Θεός, το όνομα του οποίου είναι γραμμένο στο χαρτί, που έχει τοποθετηθεί στο στόμα του πήλινου αυτού δημιουργήματος. Άλλωστε, το χαρτί αυτό ήταν που «αφύπνιζε» το golem και με αυτόν τον τρόπο ήταν ζωντανός και ικανός να ανταποκριθεί σε εντολές, βοηθώντας τους Εβραίους και σώζοντάς τους. Το μόνο μειονέκτημα αυτού του πλάσματος ήταν η έλλειψη ομιλίας. Παρόλο που από τη μια ήταν σε θέση να κινείται και να υπακούσει σε εντολές, από την άλλη δεν μπορούσε να μιλήσει.
Η αποστολή του είχε επιτυχία και ο ραβίνος είχε αφιερώσει στο golem το Σάββατο, ως την ιερή μέρα των Εβραίων, για ξεκούραση. Επομένως, το βράδυ της Παρασκευής έβγαζε από το στόμα του το χαρτί και έτσι το golem μετατρεπόταν στην άψυχη μάζα που ήταν πριν. Μέχρι την ημέρα που ξέχασε να το βγάλει και το golem άρχισε να μετατρέπεται σε τρελό πλάσμα, που απειλούσε να καταστρέψει τα πάντα. Κανείς δεν μπορούσε να το εμποδίσει πέρα από τον ραβίνο “marahal”, ο οποίος πληροφορήθηκε για την αναστάτωση που είχε προκληθεί, ενώ βρισκόταν στη μεγάλη συναγωγή του Σαββάτου. Αυτό που έπρεπε να γίνει, ήταν να αντιμετωπίσει το πλάσμα που ο ίδιος αρχικά δημιούργησε για καλό σκοπό. Βγάζοντας, λοιπόν, το χαρτί που είχε πάνω του γραμμένο το Άγιο όνομα του Θεού, το golem επέστρεψε στην αρχική μορφή του πηλού, χωρίς κανένα ίχνος ζωής. Βέβαια, σε μια άλλη εκδοχή ενός αντίστοιχου μύθου, σχετιζόμενος με έναν ραβίνο στην Πολωνία τον 16ο αιώνα, το golem ναι μεν μετατράπηκε σε άψυχή μάζα, αλλά αυτή η μάζα έπεσε πάνω στον ραβίνο που τον δημιούργησε, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί από το ίδιο του το δημιούργημα.
Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό, ότι μόνο ο Θεός μπορεί να δώσει πνοή στα υλικά πράγματα που δεν έχουν ψυχή, κάνοντας λόγο έτσι για ένα θαύμα. Φαίνεται ότι ακόμα και στις δυσκολίες είναι κοντά στους ανθρώπους, με απώτερο σκοπό να τους βοηθήσει. Αυτό έγινε και στη συγκεκριμένη περίπτωση, που οι Εβραίοι βρέθηκαν σε κίνδυνο αντιμέτωποι με τις αντισημιτικές εχθρότητες των χριστιανών. Παρόλο που η παρατιθέμενη αφήγησή ίσως για πολλούς αγγίζει τα όρια του μυστικισμού, δεδομένου ότι έγινε αναφορά παραπάνω για μυστικιστικές διαδικασίες που δίνουν ζωή στις άψυχες υλικές μορφές από λάσπη, σε συνδυασμό με μια δόση μαγείας, οι μύθοι για τα golem είναι βαθιά ριζωμένοι στην εβραϊκή παράδοση, η οποία σώζεται μέχρι σήμερα. Ο λόγος για πλάσματα που ζωντανεύουν -μέσω των ραβίνων- τα οποία επιτελούν διαταγές για καλό σκοπό, αποτελούν πηγή έμπνευσης για εκατοντάδες βιβλία, ταινίες, ακόμα και για ηλεκτρονικά παιχνίδια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- “Golem, Jewish Folklore” (1998), λήμμα από την Britannica Encyclopedia, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Scholem, Gershom (1966), The Golem of Prague & The Golem of Rehovoth, από την ιστοσελίδα commentary.org, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Ορισμός της λέξης “golem“, από το dictionary.com, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Lipis, Allen H. (2020), The Golem of Prague, από την ιστοσελίδα atlantajewishtimes.com, διαθέσιμο ΕΔΩ
