Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Στο προηγούμενο βιβλίο του Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου (μπορείτε να διαβάσετε τη βιβλιοκριτική εδώ), ο Εβραίος ιστορικός και συγγραφέας Yuval Noah Harari έκανε μια σύντομη ανασκόπηση της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους από το προϊστορικά χρόνια μέχρι τις μέρες μας, τον μεταψυχροπολεμικό κόσμο του καπιταλισμού και της παγκοσμιοποίησης. Ο sapiens μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα (για τα δεδομένα του πλανήτη μας) κατάφερε να αναρριχηθεί στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας και να επιβάλει τη θέλησή του επί του φυσικού και ζωικού βασιλείου. Η κυριαρχία του «σοφού ανθρώπου» επί της Πλάσης υπήρξε απόλυτη και αναμφισβήτητη… μέχρι τώρα. Αυτό επρόκειτο να αλλάξει, όμως, πολύ πιο σύντομα από όσο νομίζουμε, καθώς ήδη παρατηρούνται τα πρώτα σημάδια μιας κοσμοϊστορικής αλλαγής.
Το σίκουελ Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος (2017), που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, συνεχίζει την αφήγηση από εκεί που σταμάτησε το “Sapiens”. Βρισκόμαστε στις αρχές του 21ου αιώνα. Ελπίζουμε ότι τα χειρότερα πλέον βρίσκονται πίσω μας. Το ιστορικό μας μετράει ήδη δύο παγκόσμιες συρράξεις και αμέτρητες μικρότερης έντασης συμπλοκές, θανατηφόρες επιδημίες που αποδεκάτισαν το ανθρώπινο είδος και λιμούς που σχεδόν μάς εξαφάνισαν από το πρόσωπο της Γης. Και όμως, να που βρισκόμαστε ακόμα εδώ. Οι πόλεμοι, οι λοιμοί και οι λιμοί μπορούν πλέον να καταπολεμηθούν ή είναι έως ένα βαθμό όχι πιο διαχειρίσιμοι από όσο ήταν στο παρελθόν. Το μέλλον ξεδιπλώνεται μπροστά μας, και διαφαίνεται λαμπρό. Άραγε, μήπως τελικά ο Francis Fukuyama είχε δίκιο; Μήπως όντως βιώνουμε το Τέλος της Ιστορίας; Απάντηση: Όχι. Η ανθρωπότητα απέχει πολύ ακόμη από αυτό, ενώ ο «Γενναίος Νέος Κόσμος» που οραματίστηκε ο Aldous Huxley το μακρινό 1932 μόλις έχει ξεκινήσει.
Μπορεί να έχουμε ανακαλύψει τρόπους για να επιλύσουμε προβλήματα που μάς ταλανίζουν για χιλιετίες, ωστόσο νέα και πιο σύνθετα ζητήματα ενδέχεται να πάρουν τη θέση τους. Η κλιματική αλλαγή, η επίδραση του ανθρώπου στη βιόσφαιρα, ο υπερπληθυσμός, η εξάντληση των φυσικών πόρων και νέες θαυματουργές μεν, αμφιλεγόμενες δε, τεχνολογικές δυνατότητες, είναι προβλήματα που χρήζουν ανθρώπινης διαχείρισης. Ο homo sapiens, δηλαδή, πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες του και να προστατέψει τόσο το φυσικό όσο και το ανθρωπογενές περιβάλλον στο οποίο κατοικεί, προβαίνοντας σε μικρά τεχνολογικά «θαύματα» ανά μερικές δεκαετίες, ίσως και χρόνια. Όταν ο άνθρωπος γεύτηκε τον καρπό από το απαγορευμένο δένδρο της Γνώσης, δε γνώριζε ότι το βάρος ενός μικρού Θεού μπορούσε να γίνει τόσο επαχθές.
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Ο sapiens έχει εξελιχθεί με πολύ γοργούς ρυθμούς τα τελευταία χρόνια μέσω των τριών Επαναστάσεων: της Γνωστικής, της Αγροτικής και της Βιομηχανικής, σηματοδοτώντας με αυτόν τον τρόπο την αλλαγή της αντίληψης του ανθρώπου. Στην αυγή της 3ης χιλιετίας βρισκόμαστε στην αρχή μιας Τέταρτης Επανάστασης: της Τεχνολογικής. Ο sapiens, δηλαδή, οδεύει από τις ανθρωπιστικές θεωρίες προς τον μετα-ανθρωπισμό, ενώ τη στιγμή αυτή βρίσκεται στο μεταβατικό στάδιο του «διανθρωπισμού» (transhumanism), ή —για να το πω πιο απλά— μετακινείται από τη θεοκεντρική στην ανθρωποκεντρική και έπειτα προς μια δεδομενοκεντρική θεώρηση των πραγμάτων.
Ο άνθρωπος υπερίσχυσε άλλων μορφών ζωής, επειδή πέρα από την ικανότητα δημιουργίας πολύπλοκων βοηθητικών εργαλείων και μηχανημάτων, μπορούσε να δομήσει νοητά εκτεταμένα κοινωνικά συστήματα με τα οποία ενθαρρυνόταν η επικοινωνία. Η γέννηση της εμπιστοσύνης μεταξύ των ανθρώπων έκανε δυνατή τη συνεργασία μεταξύ τους, κάτι το οποίο δεν παρατηρείται σε άλλα θηλαστικά, τα οποία παραμένουν καθηλωμένα σε «κλειστά» δίκτυα συνεργασίας. Η καλλιέργεια αυτού του καταπιστεύματος εμπιστοσύνης δεν έμεινε στατική, αλλά συνέχισε να εξελίσσεται, οδηγώντας τον άνθρωπο να πιστεύει σε πράγματα που δεν υπάρχουν στον φυσικό κόσμο, παρά μόνο στον κόσμο της φαντασίας. Κάπως έτσι γεννήθηκαν οι θρησκείες, τα έθνη-κράτη και οι πολυεθνικές εταιρείες, ενώ μέχρι και το σύγχρονο χρηματοπιστωτικό σύστημα αποτελεί υποπροϊόν, ένα φαντασιακό κατασκεύασμα αυτού του credo, αυτής της εμπιστοσύνης που δείχνει η ανθρωπότητα ότι το μέλλον θα είναι καλύτερο από το παρόν και άρα τα χρήματα θα συνεχίσουν να διατηρούν την αξία τους. Κάποτε η ζωή των ανθρώπων καθοριζόταν από τις ιερές γραφές, τη θέση των άστρων και τις θυσίες που αποδίδονταν στους θεούς για μια καλή σοδειά. Σήμερα, με την επικράτηση του φιλελευθερισμού, ο άνθρωπος είναι —φαινομενικά— ελεύθερος να επιλέξει τη μοίρα του.
Το κίνημα του Διαφωτισμού κατάφερε να χειραφετήσει τον άνθρωπο από τη θρησκοληψία, τις δεισιδαιμονίες και άλλα αποκυήματα της φαντασίας μας, υιοθετώντας μια πιο «ανθρωπιστική» προσέγγιση, στην οποία ο Ουράνιος Θεός τίθεται στο περιθώριο της Ιστορίας χάριν των νοητικών ικανοτήτων που επιδεικνύει η Λογική του «Καθολικού Ανθρώπου» (Homo Universalis). Η Επιστήμη και η Τεχνολογία γίνονται εργαλεία εξήγησης και εξερεύνησης στα χέρια του Ανθρώπου. Η φύση δαμάζεται, τα ζώα υποβιβάζονται σε αντικείμενα εκμετάλλευσης, ο ανθρώπινος πληθυσμός και το ανθρωπογενές περιβάλλον εξαπλώνονται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Μέχρι και το αχανές διάστημα νοείται ως μια νέα μήτρα εξερεύνησης από το ανθρώπινο είδος. Οι κοσμοθεωρίες των παλαιών θρησκειών καταρρέουν από το βάρος της επιστημονικής μεθόδου, ενώ νέες θρησκείες (π.χ. ιδεολογίες) γεννιούνται, προσπαθώντας να δώσουν μια ερμηνεία του κόσμου και έναν σκοπό για τον ρόλο του ανθρώπου και το νόημα της ζωής. Έπειτα από μια μακρά πορεία δοκιμής και λάθους (trial and error) με πολέμους, εγκλήματα, την κατάρρευση του κομμουνισμού και την άνθηση μιας παγκόσμιας οικονομικής αγοράς που έχει φέρει την ευημερία και την ανάπτυξη, ο sapiens μένει να αναρωτιέται: «Και τώρα τι;». Όπως είπε και ο Νίτσε, «Ο Θεός είναι νεκρός, επειδή εμείς τον σκοτώσαμε». Και από ό,τι φαίνεται, επιθυμούμε να πάρουμε τη θέση του. «O Βασιλιάς επέθανε, ζήτω η Silicon Valley!».
Μέχρι τώρα πιστεύαμε ότι οι άνθρωποι είναι ξεχωριστά όντα, αφού διαθέτουν πιο αναπτυγμένα ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως μεγαλύτερη ενσυναίσθηση, συνείδηση, ελεύθερη βούληση, ευφυΐα κτλ., ενώ φτάσαμε στο σημείο να πιστεύουμε πως ένας κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν Θεός θα μάς φροντίσει στη μεταθανάτια ζωή. Αποδεικνύεται, όμως, ότι οι πεποιθήσεις μας αυτές είναι απλά μια συλλογική φενάκη, χτυπώντας τον εαυτό μας στην πλάτη για να τον παρηγορήσουμε. Η γνωστική ασυμφωνία μας μάς αποτρέπει από το να αποδεχθούμε ότι στην πραγματικότητα ποτέ δε βγήκαμε από το σπήλαιο του Πλάτωνα, παρά μόνο πολύ πρόσφατα. Σύμφωνα με επιστημονικά δεδομένα, δεν υπάρχει ψυχή, ούτε ελεύθερη βούληση, ούτε Θεός. Δεν είναι παρά κοινωνικές κατασκευές ενός συλλογικού φαντασιακού, εμφυτευμένου στον γενετικό μας κώδικα, καθώς τα έμβια όντα πρέπει να πιστεύουν σε κάτι ώστε να παραμένουν λειτουργικά, δηλαδή, να διατηρούν την επιθυμία της ικανοποίησης των βιολογικών τους αναγκών, διασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο την επιβίωσή τους. Όπως θα έλεγε και ο εξελικτικός βιολόγος Richard Dawkins, συγγραφέας του Εγωιστικού Γονιδίου (1976), ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένα κινητό φρούριο, ένα όχημα για τα γονίδιά μας προκειμένου να αναπαραχθούν αταβιστικά.
Οι πιο πρόσφατες επιστημονικές εξελίξεις στον τομέα της Βιολογίας αποκάλυψαν ότι σχεδόν τα πάντα στη Φύση μπορούν να αναχθούν σε κάποια μαθηματικά μοντέλα που ονομάζουμε «αλγορίθμους». Αν οι άνθρωποι δεν είναι στην πραγματικότητα ελεύθεροι, αλλά προβλέψιμοι ως δέσμιοι βιοχημικών διεργασιών του εγκεφάλου, τότε το οικοδόμημα του φιλελευθερισμού που αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως κάτι το ξεχωριστό και προνομιούχο καταρρέει. Μηχανές με περισσότερη νοημοσύνη (και καθόλου συνείδηση) που θα κάνουν τις δουλειές καλύτερα από εμάς, θα μάς αντικαταστήσουν στην παγκόσμια αγορά εργασίας, δημιουργώντας μια οικονομικά «άχρηστη» τάξη και διευρύνοντας την ανισότητα μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Παρότι μια μικρή ελίτ θα αναδυθεί ως “Homines Dei” (Άνθρωποι-Θεοί), έχοντας νικήσει τον Θάνατο μέσω νέων ιατρικών τεχνολογιών και πρακτικών, όπως η γενετική μηχανική (βελτίωση γονιδίων) και το «πάντρεμα» οργανικής και ανόργανης ύλης (βιονικοί άνθρωποι, “cyborg”), οι υπόλοιποι θα υφίστανται τις συνέπειες του υπερπληθυσμού και της περιβαλλοντικής ρύπανσης, κυνηγώντας (;) την ευτυχία στα αντικαταθλιπτικά ή στην απόδραση σε ψηφιακά περιβάλλοντα, μακριά από την επίπονη πραγματικότητα.
Εν κατακλείδι, μάλλον φτάνουμε σε ένα δυσάρεστο συμπέρασμα για την ανθρωπότητα: ίσως το μέλλον να μην ανήκει σε εμάς, αλλά στην ανόργανη μηχανική, μιας και οι δικές μας ικανότητες ως ένα οργανικό σύστημα συγκέντρωσης, επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων είναι πολύ περιορισμένες συγκριτικά με τις ικανότητες μείωσης της εντροπίας που μπορούν να αποκτήσουν αυτόνομα-αυτορρυθμιζόμενα ρομπότ και υπολογιστικά προγράμματα. Η φωτιά του Προμηθέα υπήρξε τόσο σωτήρια όσο και καταστροφική για τους ανθρώπους. Το ίδιο ισχύει και για την τεχνολογία. Μήπως το «Διαδίκτυο Όλων των Πραγμάτων» (Internet of All Things) θα σημάνει το τέλος της κυριαρχίας του Homo sapiens και, κατ’ επέκταση, της οργανικής ζωής; Μόνο ο χρόνος θα δείξει.
Συνιστώ «με τα χίλια» το βιβλίο αυτό.
