Της Άντρεα Ιωάννου,
Στη φράση «δεν θα μπορούσα να ενεργώ διαφορετικά, και ως και τούτου δέχομαι όλα όσα μου έχουν συμβεί με αγάπη», συνοψίζεται η ιδεολογία και η στάση ζωής του Aristides de Sousa Mendes (Αριστείδη ντε Σοούζα Μέντες) ή αλλιώς του «αγγέλου με τη σφραγίδα». Ένας άγγελος που χάριζε είσοδο σε έναν ασφαλή παράδεισο, όταν η ανθρωπότητα δοκιμάστηκε ξανά, αυτή τη φορά με τη θηριωδία του ναζισμού, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Δυστυχώς, η μνήμη του ήταν, μέχρι πρόσφατα, εξίτηλη στα μεγάλα βιβλία της Ιστορίας, αλλά ευτυχώς ανεξίτηλη στη μνήμη όσων έσωσε τη ζωή.
Η λωρίδα της ζωής του αρχίζει τον Ιούλιο του 1885, όταν γεννιέται με τον δίδυμο αδελφό του Cesar στην πόλη Cabanas de Viriato της Πορτογαλίας. Παρόλο που αποφοίτησαν με την ιδιότητα του νομικού από το Πανεπιστήμιο της Coimbra, αποφάσισαν από κοινού να ασχοληθούν με την ξένη προξενεία. Χρονιά ορόσημο στην πορεία της καριέρας του Μέντες υπήρξε το 1938, οπότε και ακολούθησε ο διορισμός του σε γενικό πρόξενο της Πορτογαλίας στο Bordeaux της Γαλλίας.
Σύννεφα όμως εμφανίζονται στον ορίζοντα όταν, τον Σεπτέμβριο του επόμενου έτους, η ναζιστική Γερμανία του Αδόλφου Χίτλερ ξεκινά τον δεύτερο παγκόσμιο εφιάλτη, με την εισβολή της στην Πολωνία, τα χαράματα της 1η Σεπτεμβρίου του 1939. Όπως φαίνεται, δεν είχε εξασφαλιστεί η «ειρήνη για 100 χρόνια» και η τακτική του αστραπιαίου πολέμου ζωντάνεψε από τα σχέδια ενός παρανοϊκού που αιματοκύλισε κάθε γωνιά της Γηραιάς Ηπείρου. Η επίσημα ουδέτερη Πορτογαλία, αλλά ανεπίσημα υπέρ του Χίτλερ, υπό τη δικτατορία του Antonio de Oliveira Salazar, ο οποίος μαθαίνει τη νεολαία να χαιρετά φασιστικά, εκδίδει τη 14η εγκύκλιό της, στην οποία ανέφερε ρητά πως απαγορεύεται οι πρόξενοι να εκδίδουν διαβατήρια σε πρόσφυγες του ναζισμού. Αυτό το σκηνικό προκαλεί ανησυχία στον Μέντες και, λίγο μετά την πτώση του Παρισιού, αποφασίζει πως πρέπει να δράσει, με κάθε συνέπεια που τον περιμένει.
Όπως ο ίδιος δήλωσε, προτιμούσε να σταθεί στο πλευρό του Θεού ενάντια στον άνθρωπο, παρά με τον άνθρωπο ενάντια στον Θεό. Έτσι και έπραξε, αφού κόντρα στα μισάνθρωπα και ειδεχθή εγκλήματα που έπρατταν οι δυνάμεις του ολοκληρωτισμού και κόντρα στους φραγμούς του δικτάτορα, εξέδωσε 30.000 βίζες προς την ελευθερία σε πολλούς κατατρεγμένους. Έπεισε κι άλλους Πορτογάλους διπλωμάτες στη Γαλλία να πράξουν το ίδιο. Ωστόσο, είχε αρχίσει να εκδίδει βίζες πολύ πριν την εισβολή στο Παρίσι, αφού ο αδελφός του, που άνηκε στο διπλωματικό σώμα της Βαρσοβίας, τον ενημέρωνε για την κατάσταση που επικρατούσε, με την «Τελική Λύση», να βρίσκεται προ των πυλών. Προσπάθησε με την ιδιότητά του να χαρίσει ζωή σε αθώες ψυχές, ώστε να γλυτώσουν από τα κοφτερά δόντια του μεγαλύτερου εγκλήματος που διαπράχθηκε ποτέ ενάντια στην ανθρωπότητα.
Η επικίνδυνη φυγή προς την ελευθερία, όπως ήταν αναμενόμενο, είχε συνέπειες για τον Mendes, ανάλογες των ποινών που δόθηκαν στη δίκη της Νυρεμβέργης. Με τη διαφορά πως ο Mendes δεν ήταν ο υπαίτιος της γενοκτονίας των Εβραίων, αλλά ο σωτήρας πολλών ανθρώπων. Αξιοσημείωτο είναι πως μέσα στις λίστες με τις πορτογαλικές βίζες που εξέδωσε, συμπεριλαμβάνεται και το όνομα του Salvador Dali. Εντούτοις, κρίνεται ένοχος για ανυπακοή προς την κυβέρνηση και στερείται του αξιώματος και συνεπώς του βιοπορισμού του. Τα 15 παιδιά του μπαίνουν στη μαύρη λίστα του δικτάτορα και χάνουν ακόμα και το σπίτι τους, το γνωστό ως “Casa do Passal”, αφού κατάσχεται από την τράπεζα για να καλυφθούν χρέη. Απόρροια των παραπάνω, ήταν να πεθάνει σε πενιχρές συνθήκες το 1954.
Κι όμως, ένας και μόνος άνθρωπος κατόρθωσε να φέρει τον ήλιο, όταν το σκοτάδι του ναζισμού αγκάλιασε ασφυκτικά στον κλοιό του ολόκληρο τον κόσμο. Όπως ο ιστορικός του ολοκαυτώματος Yehuda Bauer αναφέρει, ο Mendes έπραξε «ίσως τη μεγαλύτερη δράση διάσωσης από ένα μόνο άτομο κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος». Το θάρρος καθώς και οι ηθικοί φραγμοί, που ώθησαν τον Mendes στην πράξη ανθρωπιάς, αναγνωρίστηκε πρώτα από το Ισραήλ το 1966, όταν τον ανακήρυξε σε «Δίκαιο των εθνών». Ακολούθησε το Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, το οποίο εξέδωσε διακήρυξη προς τιμήν του. Τελικά, η τιμή του αποκαταστάθηκε και στη γενέτειρά του, όταν ο 17ος πρόεδρος της Πορτογαλίας, Mario Soares, απολογήθηκε στην οικογένειά του και τον προώθησε μεταθανάτια σε πρέσβη.
Τι να κάνει, όμως, τώρα τα αξιώματα ο Mendes; Όταν μαχόταν με την καθολικότητά του ως ασπίδα ενάντια στη μισαλλοδοξία και τον ρατσισμό που αποπνέει η ιδέα του επεκτατικού Εθνικοσοσιαλισμού, όλοι τον λιθοβολούσαν. Στην φαρέτρα του όμως, διέθετε το πιο δυνατό όπλο, ότι μαχόταν για τον άνθρωπο. Και σύμφωνα με την ετυμολογία της λέξης «άνθρωπος», φτιάχτηκε για να «θρώσκει ψηλά», να μάχεται για τα ιδεώδη και τις αξίες που τον πλαισιώνουν. «Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος δεν θα πάψεις ούτε στιγμή ν’ αγωνίζεσαι για την ειρήνη και για το δίκαιο», έγραψε ο Τάσος Λειβαδίτης. Σε αυτόν λοιπόν τον αφανή ήρωα, τον άγνωστο στρατιώτη, αξίζει να αποτίνουμε φόρο τιμής και να τον έχουμε σαν φωτοδότη φάρο. Ένα φάρο που φωτίζει κάθε δίκαιο αγώνα, σε έναν κόσμο τόσο άδικο. Μόνο άνθρωποι σαν τον Mendes μπορούν να μας σώσουν στους χαλεπούς καιρούς που διανύουμε, όπου το φάντασμα της ακροδεξιάς πλανάται πάνω από την Ευρώπη, σημειώνοντας άνοδο και ταυτόχρονα παγκόσμια ανησυχία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Minder, Raphael (2013), Προσκύνημα για έναν ξεχασμένο ήρωα, άρθρο από την ιστοσελίδα της εφημερίδας Τα Νέα, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Sousa Mendes Foundation, Aristides de Sousa Mendes: His Life and Legacy, η επίσημη ιστοσελίδα διαθέσιμη ΕΔΩ
