Του Ανδρέα Παρασκευόπουλου,
Πολλά ακριτικά νησιά, ιδίως του Αιγαίου, χρησιμοποιήθηκαν ως τόποι εξορίας στην Ελλάδα σε περιόδους εμφύλιων πολέμων ή όταν υπήρχε έντονη πολιτική καταπίεση. Η εξορία ως αστυνομικό μέσο εμφανίστηκε για πρώτη φορά την εποχή του Όθωνα. Οι αρχικοί εκτοπισμοί πολιτών ξεκίνησαν τη διάρκεια της ταραγμένης περιόδου 1914-1918, ιδίως την περίοδο του Εθνικού Διχασμού. Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί ότι το μέτρο χρησιμοποιήθηκε αρκετά περισσότερο μετά την ψήφιση του νόμου 4229/1929, γνωστού ως «Ιδιώνυμο». Με βάση τον συγκεκριμένο νόμο, ο οποίος ψηφίστηκε το 1929, θεσπίστηκε η ποινή της δικαστικής εκτόπισης. Ως εκ τούτου, όλο και περισσότερα νησιά ξεκίνησαν να χρησιμοποιούνται ως τόποι εξορίας. Κατά την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά (1936-1941), οι πολιτικοί εξόριστοι αυξάνονταν με γεωμετρική πρόοδο. Την παρούσα περίοδο υπολογίζεται ότι οι εξόριστοι έφθαναν περίπου τους 5.000. Ο μεγαλύτερος αριθμός πολιτικών εξόριστων κατά την περίοδο του εμφυλίου, οδήγησε στη δημιουργία νέων και μεγαλύτερων στρατοπέδων εξορίας.
Το μέτρο του εκτοπισμού είχε ισχύ και στη διάρκεια των πρώτων χρόνων της μετεμφυλιακής περιόδου. Έως το 1967 είχε αρχίσει να αδρανοποιείται, ωστόσο την περίοδο της Απριλιανής Δικτατορίας χρησιμοποιήθηκε ξανά σε μεγάλο βαθμό. Η πλήρης κατάργηση του «επιμορφωτικού» νόμου, πραγματοποιήθηκε μετά την πτώση της δικτατορίας το 1974. Παρόλο που τα Αιγαιοπελαγίτικα νησιά που χρησιμοποιήθηκαν ως στρατόπεδα εξορίας είναι αρκετά, καθίσταται αδύνατον να παρουσιαστούν όλα, έστω και συνοπτικά, στο παρόν άρθρο. Στην παρούσα μελέτη το κέντρο βάρους δόθηκε στα νησιά του Άη-Στράτη, της Γυάρου και της Μακρονήσου.
Αρχικά, η χρήση του στρατοπέδου του Άη-Στράτη έγινε το 1929, όπου βρέθηκαν οι πρώτοι εκτοπισμένοι, -από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου-, κομμουνιστές στο νησί. Η μεγάλη κορύφωση εκτοπισμού πραγματοποιήθηκε επί Μεταξά, όπου εξορίστηκαν εκεί εκατοντάδες αντίπαλοι του καθεστώτος. Μετά την απελευθέρωση από τον γερμανικό ζυγό, η φυλακή έκλεισε. Ωστόσο, άνοιξε και πάλι το 1947 λόγω του εμφυλίου. Επιπροσθέτως, αξίζει να τονιστεί ότι μετά το κλείσιμο της Μακρονήσου, η φυλακή του Άη-Στράτη έγινε ο μαζικότερος τόπος εξορίας. Σπουδαίοι πνευματικοί άνθρωποι εκτοπίστηκαν στο νησί αυτό, όπως ο εκπαιδευτικός, συγγραφέας και πολιτικός Δημήτρης Γληνός, οι ποιητές Κώστας Βάρναλης, Γιάννης Ρίτσος, Τάσος Λειβαδίτης, ο λογοτέχνης Μενέλαος Λουντέμης, ο Θέμος Κορνάρος, ο Δημήτρης Φωτιάδης, αλλά και ο ηθοποιός Μάνος Κατράκης. Το στρατόπεδο κράτησης έκλεισε το 1962 και ξανάνοιξε για ένα μικρό διάστημα την περίοδο της χούντας των συνταγματαρχών.
Εν συνεχεία, η Γυάρος λειτούργησε σε τρεις περιόδους, όπως είχε δηλώσει στο παρελθόν ο πρόεδρος του συλλόγου «Γυάρος – Ιστορική μνήμη», Κώστας Κατσιμπίνης. Η πρώτη περίοδος ήταν το 1947-1953. Τα κτίρια των φυλακών, τα οποία είχαν σχεδιαστεί από έναν Βρετανό, ήταν κτισμένα από τους χιλιάδες κρατούμενους. Όπως μας πληροφορεί η «Μηχανή του Χρόνου» σήμα κατατεθέν των φυλακών ήταν το κόκκινο τούβλο, το οποίο οι κρατούμενοι συγκολλούσαν με θαλασσινό νερό και τσιμέντο. Οι 20.000 φυλακισμένοι έμεναν σε αντίσκηνα. Η φυλακή το 1952 σταμάτησε να λειτουργεί. Η δεύτερη περίοδος λειτουργίας της διήρκησε από το 1954 έως το 1961, ενώ επαναλειτούργησε ως τόπος εξορίας την πρώτη χρονιά της Απριλιανής Δικτατορίας. Οι δυσμενείς συνθήκες, ο εγκλεισμός, τα ψυχολογικά βασανιστήρια, η λογοκριμένη αλληλογραφία και οι κακουχίες αποτελούσαν καθημερινότητα για τους κρατούμενους. Τέλος, το 1973 ξανάνοιξε για λίγους μήνες, όπου ο Ιωαννίδης έστειλε τους ορισμένους κεντρώους.
Το τελευταίο στρατόπεδο που θα εξετάσουμε είναι αυτό της Μακρονήσου. Επρόκειτο για ένα στρατόπεδο «αναμόρφωσης» πολιτικών κρατούμενων, αλλά και εκείνων που ήταν ύποπτοι για κομμουνιστικά φρονήματα. Όσοι δεν υπέγραφαν τη σχετική δήλωση μεταμελείας κατά τη διάρκεια της παραμονής τους, τους επιβλήθηκε ένα ιδιαίτερο καθεστώς ψυχολογικής βίας, εξευτελισμών, άσκοπων αγγαρειών, σωματικής βίας (ακόμα και με ρόπαλα και αλυσίδες) από τους ανωτέρους, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι συχνή μέθοδος «διαπαιδαγώγησης» ήταν το ρίξιμο στη θάλασσα. Επιπλέον, πολλοί κρατούμενοι αναγκάζονταν να κουβαλούν πέτρες, με τις οποίες θα οικοδομούσαν τοίχους, κτίρια ή δρόμους, για μεγάλες αποστάσεις, έχοντας ελάχιστο φαγητό και νερό. Όσοι υπέμεναν τα βασανιστήρια και εξακολουθούσαν να μην υπογράφουν τη δήλωση, τους αναλάμβανε το «Γραφείο ηθικής αγωγής», το οποίο μέσα σε κλίμα τρόμου και εκβιασμού στόχευε στην υπογραφή. Όσοι υπέκυπταν, ωστόσο, έπρεπε να αποδείξουν ότι έχουν μετανοήσει και γι’ αυτόν τον λόγο είχαν την υποχρέωση να εκφωνήσουν, μπροστά στους υπόλοιπους συγκρατούμενούς τους, λόγους που κατέρριπταν τον κομμουνισμό ως ιδεολογία. Έπρεπε δηλαδή να απαρνηθούν ό,τι έχει σχέση με τις προηγούμενες ιδέες τους, ακόμα και αν μ’ αυτήν τους την πράξη πρόδιδαν φίλους και συγγενείς.
Είναι γεγονός ότι τα παραπάνω στρατόπεδα ξυπνούν τις μαύρες σελίδες της νεότερης ιστορίας μας. Τα βασανιστήρια, οι σωματικές και ψυχολογικές καταπιέσεις, οι κακουχίες, ο εγκλεισμός και το διαρκές αίσθημα επιτήρησης επηρέασε βαθύτατα τις αναμνήσεις των εγκλείστων. Αποτελεί χρέος μας αφενός να μην ξεχνάμε τις περιπέτειες των συνανθρώπων, αφετέρου να μην λησμονούμε την ανάγκη ύπαρξης διαφορετικών απόψεων και να αποτρέψουμε τέτοιες πρακτικές «διαπαιδαγώγησης» στο μέλλον.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μενδρινός, Άγγελος (2022), Ο Άη Στράτης των Ρίτσου, Λουντέμη και Βάρναλη και ο Άγιος Ευστράτιος του Μητσοτάκη–Το συγκλονιστικό κείμενο του εξόριστου Βάρναλη, newscenter.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Το βασανιστήριο της ορθοστασίας που εφαρμόστηκε στη Μακρόνησο. Πώς υπογράφονταν οι δηλώσεις μετανοίας και οι επιστολές στον παπά, τον πρόεδρο και τον δάσκαλο…, mixanitouxronou.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Γκαβέας, Δημοσθένης (2015), Τα νησιά του Αιγαίου που έγιναν κολαστήρια από τη χούντα, huffingtonpost.gr. Διαθέσιμο εδώ
