Του Βασίλη Βούδη,
Δεν είναι τυχαίο πως ο έρωτας ως θυμικό στοιχείο της ανθρώπινης συμπεριφοράς αποτυπώθηκε με μεγαλοπρέπεια στην πολιτισμική πορεία πολλών εθνών μέσω της τέχνης, της φιλοσοφίας και της θρησκείας. Ειδικότερα, αν αναλογιστούμε τις διάφορες παραλλαγές που προσέλαβε σχετικά με τη σωματική και ψυχική υπόστασή του, την καταγωγή του και τις ιδιότητές του στον αρχαιοελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό, δε θα ήταν απορίας άξια η αντίστοιχη εμβέλεια που σημειώθηκε και στην αλλοεθνή παραγωγή.
Αρχικά, η πρώιμη λογοτεχνία μας υιοθετεί την άποψη πως ο Έρωτας, μαζί με τη Γη και το Χάος, συμπεριλαμβάνονται στην πρώτη γενεά των Θεών, οι οποίοι γεννήθηκαν αυθυπάρκτως. Εξάλλου, ο Ησίοδος, ο εισηγητής του διδακτικού έπους, μας το πληροφορεί στις πρώτες σειρές του έργου του Θεογονία, αναλύοντας παράλληλα την ισχυρή δύναμη που διαθέτει τόσο επί των ανθρώπων όσο και επί των θεών:
«ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ᾽… ἠδ᾽ Ἔρος, ὃς κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι, λυσιμελής, πάντων τε θεῶν πάντων τ᾽ ἀνθρώπων δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν».
Χαρακτηριστικά παραδείγματα της ισχύος του αποτελούν τα μυθολογικά επεισόδια μεταξύ του Απόλλωνος και της Ναϊάδας Δάφνης, αλλά και του Έρωτα με την Ψυχή. Πιο συγκεκριμένα, ο Απόλλων μία ημέρα εκδήλωσε την υποτίμησή του για τη δύναμη του φτερωτού θεού, με αποτέλεσμα ο δεύτερος να του «στροβιλίσει την ψυχή», κάνοντάς τον να ερωτευτεί παράφορα τη Δάφνη. Με αυτόν τον τρόπο αποδείχθηκε πως η παντοδυναμία του ήταν απεριόριστη. Άλλωστε, ούτε ο ίδιος ήταν σε θέση να περιορίσει τα συναισθήματά του για την Ψυχή, αφού την παντρεύτηκε παρά τις αντιρρήσεις της Αφροδίτης.
Σαφώς, η σχέση του με την Αφροδίτη δεν είναι απολύτως τυχαία, καθώς οι μεταγενέστερες πηγές, οι οποίες αποτελούν και τις επικρατέστερες θεωρίες, υποστηρίζουν πως αποτελούσε μέρος της ακολουθίας της ή ότι θεωρείτο γιος της με πατέρα του τον Άρη, παραγκωνίζοντας έτσι την Ησιοδική και Ορφική εκδοχή.
Είναι αδιαμφισβήτητο πως το επεισόδιο με την Ψυχή θεωρείται ένας από τους πρώτους παράγοντες γνωστοποίησής του στο ευρύ κοινό. Υποστηρίζεται, λοιπόν, πως η Ψυχή ήταν η ομορφότερη κοπέλα του κόσμου, με αποτέλεσμα η θεά Αφροδίτη να την ζηλέψει σε σημείο που να θέλει τη νεάνιδα ερωτευμένη με τον πιο άσχημο άνδρα του κόσμου. Προκειμένου να επιτευχθεί η επιθυμία της, επιστράτευσε τον γιο της, ο οποίος, μόλις την αντίκρισε, ανακάλεσε την προσταγή της μητέρας του και τη μετέφερε στο παλάτι του. Τον πρώτο καιρό η χαρά του ζευγαριού ήταν απερίγραπτη, ωστόσο, ένα δυσάρεστο συμβάν προκάλεσε τη διάλυση του δεσμού τους. Ο φτερωτός θεός είχε θέσει ως μοναδική απαίτηση να μην ιδωθεί ποτέ από τη σύντροφό του. Ωστόσο, η Ψυχή παραβίασε την υπόσχεσή της, προκαλώντας την οργή του εραστή της. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η Αφροδίτη να της αναθέσει μία σειρά από δύσκολους άθλους, τους οποίους, ωστόσο, έφερε εις πέρας. Έτσι λοιπόν, ο Έρωτας, λυπούμενος την αγαπημένη του και αντιλαμβανόμενος την πίστη της σε αυτόν, την ξαναπήρε κοντά του και έφεραν στον κόσμο ένα παιδί, την Ηδονή.
Γίνεται αντιληπτό, λοιπόν, πως η αποτύπωση του Έρωτα στη λογοτεχνία και στη μυθολογία μέσω των παραπάνω παραδειγμάτων αποτελεί μια «δροσοσταλίδα» της συνολικής του παρουσίας. Σαφώς, η Φιλοσοφία δε θα μπορούσε παρά να λάβει και αυτή μέρος σε αυτήν την τόσο ενδιαφέρουσα διαδικασία. Ας αναλογιστούμε πως ακόμη και σήμερα η αγάπη και ο έρωτας αποτελούν ερευνητικό πεδίο της Φιλοσοφίας, ώστε τα τελευταία χρόνια να έχει δημιουργηθεί ένας νεοσύστατος τομέας της, «η Φιλοσοφία της Αγάπης»
Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, όπως ο Παρμενίδης και ο Εμπεδοκλής, και Ελληνιστικοί, όπως οι Επικούρειοι, διατύπωσαν τις θέσεις τους γύρω από το παρόν ζήτημα. Όμως, εκείνος που θεμελίωσε συστηματικά τον Έρωτα στη φιλοσοφία ήταν ο Πλάτων. Μάλιστα, το έργο του Συμπόσιον ή Περί Έρωτος εμπεριέχει μία συστηματική ανάλυση του θέματος μέσω των συνδαιτυμόνων που παραθέτουν τις απόψεις τους σχετικά με τη φύση του έρωτα. Ειδικότερα, ο Σωκράτης, που αποτελεί και το βασικότερο πρόσωπο, συμφωνώντας με τη Διοτίμα, καταλήγει πως το συγκεκριμένο συναίσθημα δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στην αναζήτηση του άλλου μισού, αλλά οφείλει να επιδιώκει και την αναπαραγωγή, όχι μόνο τη σωματική, αλλά και την πνευματική, καθώς σκοπός του ανθρώπου είναι η μετάβαση στην αθανασία, που επιτυγχάνεται σωματικώς μέσω των συνεχιζόμενων γενεών και πνευματικώς μέσω της συνεχούς παραγωγής γνώσης.
Με τη σειρά του ο ρωμαϊκός πολιτισμός τίμησε δεόντως το συγκεκριμένο λογοτεχνικό θέμα, προσφέροντας μία ανάσα ανανέωσης. Μεταξύ των αναγεννητών συμπεριλαμβάνονται ο Σενέκας, ο Κικέρων και ο Λούκιος Απουλήιος. Λόγου χάρη, ο Σενέκας στο έργο του Octavia υποστηρίζει πως η μητέρα του Έρωτα ήταν η Αφροδίτη και πατέρας του ο Ήφαιστος. Παρόλα αυτά, ο Κικέρων στο De natura deorum ισχυρίζεται ότι υπήρχαν τρεις Έρωτες. Ο πρώτος είχε γονείς τον Ερμή και την Άρτεμη, ο δεύτερος τον Ερμή και την Αφροδίτη και ο τρίτος τον Άρη και την Αφροδίτη, προσεγγίζοντας με αυτόν τον τρόπο την ελληνική παράδοση.
“Cupido primus Mercurio et Diana prima natus dicitur, secundus Mercurio et Venere secunda, tertius qui idem est Anteros Marte et Venere tertia”.
Ωστόσο, ο Λόυκιος Απουλήιος ήταν εκείνος που προσέδωσε τον αξιότερο χαρακτήρα στο πρόσωπο του συγκεκριμένου θεού, μέσω της ανακατασκευής του μύθου γύρω από την αγάπη του Έρωτα για την Ψυχή, η οποία σκιαγραφείται αναλυτικώς στο έργο του Metamorphoses.
Συμπερασματικά, γίνεται κατανοητό πως, εντός διαφορετικών πολιτιστικών πλαισίων, η γραμματειακή παραγωγή και οποιοδήποτε πολιτιστικό προϊόν διακατέχεται από ένα αίσθημα ανανεωτικής ευθύνης, προκειμένου να χαραχθεί στην εγχώρια κληρονομιά ως ένα καινοτόμο και σπουδαίο έργο. Το ίδιο συνέβη και με το συγκεκριμένο ζήτημα, όπου εντοπίζονται κοινά σημεία αναφοράς, χωρίς, όμως, να υπάρχει πλήρης ταυτοσημία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Von Albrecht, M. (2017). Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας: από τον Ανδρόνικο έως τον Βοήθιο και η σημασία της για τα νεότερα χρόνια. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σελ. 950, 1169 – 1172.
- Cartwright, M.(2019), “Eros”. Από την ιστοσελίδα World History Encyclopedia. Διαθέσιμο εδώ.
- Tullius Cicero (1917), De Natura Deorum, O. Plasberg, Leipzig, Teubner, 3.60. Διαθέσιμο εδώ.
- Ησίοδος, Θεογονία, στ. 116-153, απόδοση: Στ. Γκιργκένης. Διαθέσιμο εδώ.
- Πλάτων, Συμπόσιον (ή Περί Έρωτος), Αθήνα: Οι Έλληνες.
- Elizabeth Twining Hall, A. B., (1900), A Translation of Octavia, a Latin Tragedy, with notes and introduction, University of Illinois, 1901. Διαθέσιμο εδώ.
