Της Άννας – Νικολέτας Γρίβα,
Έντονο κίτρινο, γαλάζιο, κόκκινο: χρώματα που εντυπωσιάζουν τον άνθρωπο, όταν συναντώνται σε άγνωστα, για πολλούς, είδη ζώων, αλλά συχνά σημαίνουν μεγάλο κίνδυνο, αφού υποδηλώνουν την ύπαρξη κάποιας τοξίνης ή δηλητηρίου…
Παρότι και τα δύο αποτελούν απειλή για τον άνθρωπο, είναι σημαντικό να είναι κανείς σε θέση να διακρίνει το ιοβόλο ζώο από το δηλητηριώδες, ή τοξικό. Ιοβόλο ονομάζεται το ζώο που εκκρίνει δηλητήριο, φέρει δηλαδή τοξίνες σε εξωκρινείς αδένες ή ιστούς. Αντιστοίχως, δηλητηριώδες ονομάζεται το ζώο που φέρει τοξίνες στους ιστούς του και είναι τοξικό όταν καταναλώνεται, ή και απλώς αγγίζεται. Παραδόξως, η πλειοψηφία των ιοβόλων ζώων είναι μη δηλητηριώδη, ενώ λίγα συνιστούν ταυτόχρονα και ιοβόλα και δηλητηριώδη είδη.
Τι ακριβώς, όμως, συνιστά η διαβόητη «τοξίνη»; Στην πραγματικότητα, τοξίνη ονομάζεται μια χημική ένωση, πεπτίδιο ή και πρωτεΐνη που μπορεί να βλάψει τους ζωντανούς οργανισμούς ή και να προκαλέσει πόνο. Οι τοξίνες που συναντώνται στα ζώα ονομάζονται βιοτοξίνες, και διαδραματίζουν καίριο ρόλο τόσο στη θήρευση, όσο και στην άμυνα. Στη φύση συναντάται πληθώρα διαφορετικών ειδών βιοτοξινών, όπως είναι οι νευροτοξίνες, οι μυοτοξίνες, οι κυτοτοξίνες αλλά και οι νεκροτοξίνες, συνδυασμός των οποίων μπορεί να βρεθεί σε δηλητήρια ζώων.
Παρά την κοινή πεποίθηση, δηλητηριώδη ή ιοβόλα ζώα δεν συναντώνται μόνο μεταξύ φιδιών και μεδουσών, αλλά σε όλες τις μεγάλες κατηγορίες ζώων, από τα Αμφίβια και τα Ερπετά, έως τους Ιχθύες και τα Πτηνά.
Από τα 10 περίπου δηλητηριώδη είδη που ανήκουν στην ομοταξία των Αμφιβίων, δύο είδη φρύνων συναντώνται στην Ελλάδα, τα Bufo bufo και Bufo viridis. Τα είδη αυτά φέρουν δηλητήριο στους σιελογόνους αδένες και στην επιδερμίδα τους, οι χημικές ενώσεις του οποίου αποτελούν μορφές στεροειδούς που προκαλεί στον άνθρωπο αλλεργική αντίδραση. Τα υπόλοιπα είδη εντοπίζονται κυρίως στην Κεντρική και Λατινική Αμερική, και φέρουν ισχυρότερες τοξίνες στην επιδερμίδα τους.
Δηλητηριώδη είδη εντοπίζονται και μεταξύ των Ιχθύων, στην οικογένεια Tetraodontidae. Οι ουσίες Τετροδοτοξίνη και Σαξιτοξίνη είναι αυτές που τα καθιστούν δυνητικά επικίνδυνα, για την υγεία του ανθρώπου, με τη δεύτερη να αποτελεί αίτιο της ασθένειας Ciguatera. Η νόσος αυτή βλάπτει το πεπτικό, μυϊκό, και νευρικό σύστημα του ανθρώπινου οργανισμού, αφήνοντας στους ασθενείς μακροχρόνια νευρολογικά προβλήματα, παρόλο που τα αρχικά συμπτώματα της δηλητηρίασης συνήθως αποχωρούν σε διάστημα μερικών ωρών.
Δεν θα μπορούσε, όμως, κανείς να παραλείψει και τα δηλητηριώδη είδη που ανήκουν στην ομοταξία των Πτηνών, μερικά από τα οποία αποκτούν την ιδιότητά τους αυτή, από την κατανάλωση εντόμων που φέρουν τοξίνες, οι οποίες και μεταφέρονται στα φτερά και το δέρμα τους. Δηλητηριώδεις οργανισμοί συναντώνται, τέλος, και μεταξύ πεταλούδων, σκαραβαίων και ορισμένων εχινοδέρμων, ενώ έχει εντοπιστεί και δηλητηριώδες είδος σαλαμάνδρας.
Ιοβόλα ζώα αντιστοίχως, συναντώνται σε πληθώρα ζώων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την ομοταξία των Υδροζώων, όπου και ανήκουν οι θαλάσσιες ανεμώνες, οι μέδουσες και άλλοι οργανισμοί που φέρουν νηματοκύστεις, με τις οποίες εγχέουν δηλητήριο στο θύμα και προκαλούν στον άνθρωπο επώδυνα τραύματα, ενώ μπορεί να τον οδηγήσουν ακόμη και στον θάνατο.
Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί ακόμη η ομοταξία των Αραχνιδίων, όπου ανήκουν οι σκορπιοί και οι αράχνες, όπως η γνωστή αράχνη της μπανάνας (οικογένεια Ctenidae), η αράχνη-βιολί (Loxosceles rufescens), η «μαύρη χήρα» (οικογένεια Theridiidae), καθώς και η ταραντούλα (οικογένεια Theraphosidae). Από τις αράχνες που φέρουν δηλητήριο, μόνο είδη που εντοπίζονται στην Αυστραλία και τη Βραζιλία εμφανίζουν επιθετική συμπεριφορά απέναντι στους ανθρώπους, και διαθέτουν τσίμπημα θανατηφόρο.
Επιπλέον, το τσίμπημα από αράχνες-βιολί και «μαύρες χήρες», που φέρουν κόκκινο χρωματισμό στην κοιλιά τους, προκαλεί στον άνθρωπο ιστολογική νέκρωση, λόγω της ύπαρξης του ενζύμου Σφιγομυελινάση D στο δηλητήριό τους. Η ταραντούλα αντίθετα δεν φέρει δηλητήριο, αλλά τριχίδια τα οποία εκτοξεύει, προκαλώντας στον άνθρωπο αλλεργική αντίδραση.
Ακόμη, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί κανείς στην τάξη των Υμενόπτερων, που περιλαμβάνει τις μέλισσες, τις σφήκες, αλλά και ορισμένα ιοβόλα είδη μυρμηγκιών, που χρησιμοποιούν το δηλητήριό τους για καθαρά αμυντικούς σκοπούς. Το τσίμπημα των εντόμων δύναται να προκαλέσει οξεία αλλεργική αντίδραση στον άνθρωπο.
Ιοβόλα ζώα συναντώνται όμως και μεταξύ Μαλακίων, και συγκεκριμένα στις ομοταξίες των Κεφαλόποδων στον Ειρηνικό Ωκεανό, που αμύνονται επιδεικνύοντας τα έντονα χρώματα της επιδερμίδας τους, και των Γαστερόποδων, ορισμένα από τα οποία χρησιμοποιούν δηλητήρια που ονομάζονται Κωνοτοξίνες (γένος Conus) κατά τη θήρευση. Τα όστρακά τους εμφανίζουν όμορφους σχηματισμούς, και το δηλητήριό τους χρησιμοποιείται κατά την παρασκευή φαρμάκων, αλλά μπορεί να οδηγήσει στον θάνατο κατά το τσίμπημα.
Στο θαλάσσιο περιβάλλον εντοπίζονται, όμως, κι άλλα ιοβόλα ζώα, αφού υπάρχουν πάνω από 1000 είδη Ιχθύων με δηλητήρια, των οποίων τα αγκαθωτά πτερύγια φέρουν ειδικές ακίδες που οδηγούν σε δηλητηριώδεις αδένες. Βεβαίως, ορισμένα είδη φέρουν και ηλεκτρικά όργανα, με τα οποία μπορούν να οδηγήσουν τον άνθρωπο στον θάνατο.
Τέλος, ιοβόλα, και όχι δηλητηριώδη, είναι πολλά είδη ερπετών. Μεταξύ αυτών κατατάσσονται ιοβόλα φίδια που φέρουν θανατηφόρο δηλητήριο, εκ των οποίων επτά συναντώνται στην Ελλάδα (Οχιά, Οθωμανική Οχιά, Οχιά της Μήλου, Αστρίτης, Νανόχεντρα και 2 είδη της οικογένειας Columbridae, ο Σαπίτης και το Αγιόφιδο), αλλά και είδη σαύρας που εντοπίζονται στην Κεντρική Αμερική, όπως οι Δράκοι του Κομόντο.
Υπάρχουν τέλος και ορισμένα ιοβόλα Θηλαστικά, όπως είναι κάποια είδη μυγαλής, των οποίων το σάλιο περιέχει ένα πεπτίδιο με πρωτεολυτική δράση (διασπά τις πρωτεΐνες) που δημιουργεί τη βραδυκινίνη, προκαλώντας φλεγμονώδη αντίδραση στον άνθρωπο. Ακόμη, ο Πλατύπους διαθέτει στα οπίσθια άκρα του αδένα με μίγμα διαφορετικών πεπτιδίων, τα οποία προκαλούν στον άνθρωπο οίδημα και προσωρινή παράλυση, ενώ ορισμένα είδη νυχτερίδας διαθέτουν μείγμα πρωτεϊνών στους σιελογόνους αδένες τους τους, που εμποδίζει τη διαδικασία πήξης του αίματος.
Από τα παραπάνω γίνεται, λοιπόν, εμφανές το γεγονός ότι τα δηλητηριώδη και ιοβόλα ζώα, αν και πολλές φορές εξαιρετικά εντυπωσιακά λόγω των ιδιαίτερων χρωματισμών και σχημάτων τους, πρέπει να θαυμάζονται «από μακριά», αφού ένα άγγιγμα μόνο πιθανόν να είναι αρκετό για να βλαφθεί η ανθρώπινη υγεία, ή ακόμη και να οδηγηθεί το άτομο στον θάνατο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ciguatera Fish Poisoning, rarediseases.org. Διαθέσιμο εδώ
- Σκαρλάτος Ντέντος (Διδακτικές Σημειώσεις), Τοξίνες-Δηλητήρια, Ζωολογία του τμήματος Βιολογίας ΕΚΠΑ
