Της Λουκίας Αστερίου,
Από τον 11ο αιώνα, παρατηρείται μια σειρά από αλλαγές στη γαιοκτητική δομή της κεντρικής Ευρώπης. Με βασικούς πυρήνες την κεντρική και βόρεια Ιταλία και στη συνέχεια τη Φλάνδρα και τη νότια Γερμανία, δημιουργούνται κοινότητες ανθρώπων, τα λεγόμενα “Comuni”. Οι κοινότητες αυτές κατάφεραν να απελευθερωθούν από τον φεουδαρχικό κλοιό και να ακολουθήσουν μόνες τους μια πιο αυτόνομη πορεία. Δημιουργούνται πόλεις-κράτη τόσο ισχυρές, ικανές να έχουν δικά τους νομοθετικά συστήματα και πηγές απονομής δικαιοσύνης, εντελώς ανεξάρτητες από αυτές των φεουδαρχών. Προκειμένου να οργανωθούν αυτές οι πόλεις, δημιουργήθηκε ένα γενικό συμβούλιο, που θα εξέλεγε τους προξένους. Οι τελευταίοι θα ήταν οι αρμόδιοι για τη διοίκηση, κάτι που τον 12ο αιώνα αλλάζει με την εμφάνιση του αξιώματος του Podesta (δήμαρχος).
Τι είναι αυτό, όμως, που δημιούργησε την ανάγκη ύπαρξης αυτού του αξιώματος και πώς πρώτο-εμφανίστηκε; Ποιος ο ρόλος του δημάρχου και πώς αυτός αποδίδεται στην πάροδο του χρόνου; Ποια ήταν εκείνα τα χαρακτηριστικά που έκριναν έναν «υποψήφιο» ικανό για την ανάληψη αυτής της θέσης; Ποιοι οι περιορισμοί του εντός της πόλης; Μια σειρά από ερωτήματα, που δημιουργούνται εύλογα σε κάποιον που προσπαθεί να μελετήσει περισσότερο τι κρύβεται πίσω από αυτόν τον θεσμό, που με την πάροδο του χρόνου έγινε μόνιμο πολιτικό αξίωμα.
Προκειμένου όμως, να ερευνηθεί η αφετηρία της ιστορίας αυτού του αξιώματος, κρίνεται σκόπιμο να γίνει μια σύντομη αναφορά στην εξουσία που κατείχε κανείς με αυτόν τον ρόλο. Ο δήμαρχος ήταν αξιωματούχος, εκτελεστικός διαχειριστής και επικεφαλής του δικαστικού σώματος. Δεν ήταν ηγεμόνας, αλλά υπερασπίζονταν ένα κράτος δικαίου. Είχε αστυνομικές εξουσίες και μπορούσε να υπηρετήσει ως στρατιωτικός διοικητής της κοινότητας, αλλά δεν είχε μερίδιο ευθύνης ως προς το να αναλάβει την πρωτοβουλία στις πολιτικές αποφάσεις. Ακόμα, σε περιόδους κρίσης μπορούσε να πάρει την πρωτοβουλία να εξορίσει φατρίες ή να πείσει τη κοινότητα να μπει σε πόλεμο.
Πώς όμως μια μορφή έφτασε να συμπυκνώνει στο πρόσωπό της τόση εξουσία; Οι αυτοκρατορικές επιταγές, οι συνέπειες των αντιμαχιών εντός των πόλεων, καθώς και η ανάγκη ύπαρξης ενός σταθερού αξιώματος, σε ένα περιβάλλον ρευστό, αποτελούν συνοπτικά τις πιο αισθητές ανάγκες εμφάνισης του αξιώματος του δημάρχου. Πιο συγκεκριμένα, όλα ξεκινούν γύρω στο 1160, όταν ο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Φρειδερίκος Α’ Μπαρμπαρόσα, αποφασίζει να επεκτείνει την κυριαρχία του. Οι επαναστατικές πόλεις της Λομβαρδίας και Emilia γίνονται προσωπικοί στόχοι ελέγχου και κυριαρχίας. Στόχοι που δεν θα μπορούσαν να επιτευχθούν χωρίς τη δημιουργία ενός διοικητικού αξιωματούχου, στο πρόσωπο του οποίου θα συγκεντρώνονται όλες οι εξουσίες, εντός και γύρω της πόλεως. Με την αποστολή, λοιπόν, ενός αυτοκρατορικού υπαλλήλου με τέτοια ισχύ, οι μεσαιωνικές πόλεις μπορούσαν να ελεγχθούν πολύ πιο εύκολα.
Αυτό όμως που πρέπει να γίνει ξεκάθαρο, σε αυτό το σημείο, είναι το ότι η μονιμοποίηση αυτού του αξιώματος ήταν ένα συνονθύλευμα επιθυμιών τόσο του αυτοκράτορα όσο και του λαού. Είναι γεγονός πως με τον αυτοκρατορικό διορισμό ενός διοικητικού υπαλλήλου -ακόμα δεν έχει γίνει αιρετό το αξίωμα- έμμεσα, ο αυτοκράτορας μπορούσε να ασκεί την εξουσία του μέσω του δημάρχου. Όμως, τίποτα από αυτά δεν έγινε και χωρίς τη συγκατάθεση των ίδιων των κατοίκων των πόλεων, όταν ήρθαν αντιμέτωποι με επιμέρους δυσκολίες. Μέχρι να δημιουργηθεί αυτό το αξίωμα, η πολιτική οργάνωση της πόλης βρισκόταν στα χέρια των προξένων και οι τελευταίοι ορίζονταν από ένα συλλογικό σώμα από την ίδια την κοινότητα. Αυτό σήμαινε με τη σειρά του, ότι οι ισχυρότερες οικογένειες των πόλεων, κινούμενες πάντα με βάση το συμφέρον, σχημάτιζαν σχέσεις αντιπαλότητας ή ακόμα σχέσεις αμοιβαίας ικανοποίησης συμφερόντων, για να αναλάβουν τα ηνία της διακυβέρνησης. Έτσι αντιμαχίες, προσωπικές διαμάχες, κυνήγι συμφερόντων και πολλά ακόμη μπορούσαν να αποδυναμώσουν το πολιτικό και οικονομικό κλίμα και την ισχύ των πόλεων και επέφεραν διαρκώς κοινωνικές συγκρούσεις. Η απειλή διατήρησης μιας τέτοιας κατάστασης, έστρεψε τον λαό στην αναζήτηση ενός εξωτερικού προσώπου διακυβέρνησης, που θα κρατούσε μια αμερόληπτη στάση. Η ανάγκη ύπαρξης ενός δίκαιου κυβερνήτη, που θα μεριμνούσε για τη πόλη, είναι που θέτει το αξίωμα αυτό σε μια σταθερή βάση και που επιτρέπει και τη θεσμοθέτησή του.
Η επιλογή, λοιπόν, του δημάρχου ήρθε όταν ο λαός αποφάσισε να ξεφύγει από τις καταστάσεις των προηγούμενων χρόνων. Ο ανώτερος αυτός δικαστής, με πολιτικές και στρατιωτικές ακόμα αρμοδιότητες, αποκαλούνταν ακόμα και πραίτορας, επειδή ήταν ανώτερος όλων. Η ανάληψη του αξιώματός του ακολουθούσε ένα εθιμοτυπικό. Πρώτα γίνονταν η παράδοση της σκυτάλης, αντικείμενο που συμβόλιζε τη δύναμη, ύστερα η παράδοση του ξίφους, που αποδίδει τη δικαιοσύνη και τέλος το καπέλο, που σήμαινε την ειλικρίνεια, δηλαδή συνεχή επικοινωνία με τα υπόλοιπα όργανα διακυβέρνησης των πόλεων.
Το αξίωμα αυτό εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου ως βασικό έρεισμα των μεσαιωνικών πόλεων, αποκτά μόνιμη θέση και, όπως συμβαίνει με όλα, επιδέχεται αλλαγές, προσαρμογές και περιορισμούς. Τον 13ο αιώνα, για να αναλάβει κανείς αυτή τη θέση, όφειλε σίγουρα να μην έχει κάποια σχέση με τη πόλη που αιτούνταν, να είναι αριστοκρατικής καταγωγής και καλός γνώστης των νομικών σπουδών. Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το ότι, προς διευκόλυνση των υποψήφιων δημάρχων, δημιουργούνται τα πρώτα εγχειρίδια-βοηθήματα. Το Oculus Pastoralis, που εκδόθηκε το 1222, αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα οδηγού βελτίωσης αυτών των αξιωματούχων, με συμβουλές για τα διοικητικά τους καθήκοντα, έτοιμες διατυπώσεις και ομιλίες, καθώς και λύσεις σε πιθανά ζητήματα που θα προέκυπταν. Ο χρόνος διακυβέρνησης τους ήταν από έξι έως δώδεκα μήνες και, σύμφωνα με τους κανονισμούς, δεν προβλεπόταν η επιλογή του ίδιου αξιωματούχου αμέσως μετά το πέρας της θητείας του.
Πηγές πληροφόρησης, από τη πόλη της Μοντένα, βοηθούν στην κατανόηση του πλαισίου στο οποίο επιτρεπόταν να κινείται ο δήμαρχος. Σύμφωνα με την τελευταία, απαγορεύονταν η άμεση συναναστροφή με τους πολίτες, καθώς ελλόχευε ο κίνδυνος να εμπλακούν προσωπικά κίνητρα. Ακόμα, αποτρεπόταν η οποιαδήποτε εμπλοκή αυτών των υπαλλήλων με άλλες οικονομικές δραστηριότητες. Έτσι, ο ρόλος τους στην πόλη ήταν ξεκάθαρος και η οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά μπορεί να επέφερε τα αντίθετα αποτελέσματα. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, που διακόπηκε η θητεία αυτών των δημάρχων, οι οποίοι μπλέχτηκαν με «τα της πόλης», έχασαν τη θέση τους και κατέβαλαν ένα ποσό σχετικό με τη παράβαση τους, ως αποζημίωση στην πόλη, επειδή τους αφόρισαν. Μετά την ολοκλήρωση της θητείας τους, ακολουθούσε μία επισταμένη έρευνα, διάρκειας πέντε με δέκα ημερών, το Sindicatus, που έλεγχε πιθανές περιπτώσεις ιδιοποίησης ποσού από τη πόλη.
Καταλήγοντας, αυτό που μπορεί κανείς να παρατηρήσει είναι ότι η δημιουργία του αξιώματος του δημάρχου ήταν μια κοινή ανάγκη και απόφαση. Σταδιακά, ο ρόλος του στη πόλη αποκτά όλο και πιο μόνιμο χαρακτήρα, καταλήγοντας να αποτελεί ένα έμμισθο επάγγελμα μεγάλης ζήτησης. Εξάλλου δεν είναι τυχαίο που ισχυρές οικογένειες δημιουργούν μεγάλες παραδόσεις στην παραγωγή δημάρχων και κατέχουν ένα φημισμένο όνομα και τίτλο. Φυσικά, επειδή αποκτά σταθερότερες βάσεις, διαμορφώνονται ορισμένες προϋποθέσεις και απαιτήσεις προς τους μελλοντικούς δημάρχους, κατάσταση που αναδεικνύει τον εξεζητημένο χαρακτήρα που αποκτά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Waley, D., Dean, T. (2009), The Italian City-Republics, Routledge: Taylor and Francis Group
- Λήμμα “Podesta”. Από την Britannica Encyclopedia. Διαθέσιμο εδώ.
- Born, L. K. (1927), “What is the Podestà?”, The American Political Science Review, 21(4), 863–871. Διαθέσιμο εδώ.
