Του Αθανάσιου Ρούτση,
Αφορμή για την σύνταξη αυτού του άρθρου στάθηκε η πληροφορία που έλαβα, σε ανύποπτο χρόνο, πως το κομμάτι του Scott Walker, “The Old Man is back again”, αναφέρεται στην «Άνοιξη της Πράγας», και την καταστολή της από τα στρατεύματα του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Μερικά χρόνια πριν, λοιπόν, ενώ καθόμουν στο σαλόνι του φοιτητικού μου σπιτιού και άκουγα μουσική, ο τότε συγκάτοικός μου έβαλε να ακούσουμε το συγκεκριμένο κομμάτι. Γνωρίζοντας το ενδιαφέρον μου για την Ιστορία, ανέφερε πως ο συνθέτης και ερμηνευτής του κομματιού, Scott Walker, ήθελε να θίξει το τότε σοβιετικό καθεστώς, το οποίο ενώ καταδίκαζε τις πρακτικές του εκλιπόντος ηγέτη της Ε.Σ.Σ.Δ, κατέληξε να τις εφαρμόζει το ίδιο. Ψάξαμε, λοιπόν, και μάθαμε για τα γεγονότα του Αυγούστου του 1968, όταν στρατεύματα εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία.
Το 1968, αποτέλεσε χρονιά εξεγέρσεων σε ολόκληρη την Ευρώπη. Σε αυτές οδήγησε το γεγονός πως, σε αυτή τη μεταπολεμική περίοδο, επικράτησαν στην πολιτική σκηνή των περισσότερων χωρών μετριοπαθείς και συντηρητικοί, υπερήλικες, πολιτικοί. Στην Τσεχοσλοβακία, που είναι και το πεδίο ενδιαφέροντος εν προκειμένω, το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε αποσπάσει το 38% των ψήφων στις ελεύθερες εκλογές που διεξήχθησαν το 1946. Τον Μάιο του ίδιου έτους, μια αριστερή συμμαχία ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, υπό την ηγεσία των κομμουνιστών. Δύο χρόνια αργότερα, οι κομμουνιστές καθαίρεσαν τους συμμάχους τους από όλες τις θέσεις εξουσίας. Το 1949 η χώρα, μπορεί εύλογα να ειπωθεί πως σε μεγάλο βαθμό, είχε «σταλινοποιηθεί», καταστρέφοντας τις ελπίδες πως η χώρα θα μπορούσε να δείξει τον δημοκρατικό δρόμο προς τον κομμουνισμό.
Η αρχή των κινητοποιήσεων είναι, ωστόσο, προγενέστερη του 1968. Μετά τον θάνατο του Στάλιν, το 1953, κυρίαρχο πρόσωπο αναδείχθηκε ο Nikita Khrushchev, ο οποίος ανέλαβε επίσημα τη θέση του Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης (Κ.Κ.Σ.Ε), τον Σεπτέμβριο του 1953. Τρία χρόνια αργότερα, το 1956, στο 20ο Συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε, ο Khrushchev καταδίκασε την προσωπολατρία και τα εγκλήματα της σταλινικής περιόδου. Το 1958, ο Khrushchev ανέλαβε ο ίδιος την θέση του πρωθυπουργού. Στην πραγματικότητα, αυτός ασκούσε όλη την εξουσία. Το καθεστώς έγινε μετριοπαθές, αλλά δεν φιλελευθεροποιήθηκε. Τον Khrushchev διαδέχτηκε ο Leonid Brezhnev, η εποχή του οποίου χαρακτηρίζεται ως «εποχή στασιμότητας».
Στην Τσεχοσλοβακία, τον Ιανουάριο του 1968, μέσα από έναν εσωκομματικό μετασχηματισμό, την ηγεσία του κομμουνιστικού κόμματος της χώρας ανέλαβε ο Alexander Dubček. Αυτός έθεσε το ζήτημα της δημοκρατικής μεταρρύθμισης του κομμουνιστικού καθεστώτος στην Τσεχοσλοβακία, για έναν «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο». Η πολιτική του αυτή αποτέλεσε, στην ουσία, την καθυστερημένη αποσταλινοποίηση της χώρας. Εγκαινιάστηκε, όμως, μια φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος, με κατάργηση της λογοκρισίας και επαναφοράς της ελευθερίας του τύπου. Το Κομμουνιστικό Κόμμα παρέμεινε κυρίαρχο, αλλά ιδρύθηκαν και άλλα, δημιουργώντας έναν πολιτικό πλουραλισμό.
Η, συνεχώς αυξανόμενη, δημοτικότητά του σε τάξεις του λαού, κυρίως φοιτητών και διανοουμένων, θορύβησε τους ηγέτες των γειτονικών σοβιετικών κρατών και της ίδιας της Σοβιετικής Ένωσης. Φοβήθηκαν πως και οι δικοί τους λαοί, ακολουθώντας το παράδειγμα της Τσεχοσλοβακίας, θα απαιτήσουν την παραχώρηση ανάλογων μεταρρυθμίσεων και ελευθεριών. Από την άλλη πλευρά, οι ηγέτες των κομμουνιστικών και σοσιαλιστικών κομμάτων των δυτικών χωρών έβλεπαν στον Dubček τον άνθρωπο, ο οποίος ενσάρκωνε την δυνατότητα των κομμουνιστικών κομμάτων να αποκτήσουν νόμιμα την εξουσία. Αυτό αποτέλεσε την αρχή του ιδεολογικού ρεύματος, που αργότερα πήρε τη μορφή του «Ευρωκομμουνισμού».
Πρώτη αντίδραση των σοβιετικών ήταν η αποδοχή, αν και όχι με καλό τρόπο, πως το κόμμα της Τσεχοσλοβακίας είχε το δικαίωμα να αναμορφωθεί. Αυτό που έκανε η Μόσχα ήταν να θέσει τα όρια μέσα στα οποία αυτό έπρεπε να γίνει. Το Κομμουνιστικό Κόμμα, σε καμία περίπτωση, δεν έπρεπε να χάσει τον κυρίαρχο ρόλο που διέθετε, αλλά έπρεπε και να διατηρήσει την δέσμευσή του απέναντι στην Σοβιετική Ένωση, στα υπόλοιπα κράτη του ανατολικού μπλοκ, και τον διεθνή κομμουνισμό. Ο Dubček και ο Brezhnev συμφώνησαν σε αυτά, ωστόσο, το πως ο καθένας τα ερμήνευε ήταν μια συνεχής αιτία προστριβής. Ουσιαστικά, αυτό που έκανε ο Dubček ήταν να προσπαθεί να εξαγοράσει τους σοβιετικούς, με υποσχέσεις για δέσμευση στις αρχές του κομμουνισμού και στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας, ενώ, στην πραγματικότητα, προσπαθούσε να εδραιώσει τη θέση του στο εσωτερικό της χώρας, προωθώντας τον εκδημοκρατισμό της.
Οι ηγέτες της Σοβιετικής Ένωσης, από την άλλη, καταλάβαιναν ότι η ροή των γεγονότων ήταν πολύ πιθανό να λάβει χειμαρρώδεις διαστάσεις. Για αυτό και αποφάσισαν την μετακίνηση στρατευμάτων από την Πολωνία και την Ανατολική Γερμανία, προς τα σύνορα της Τσεχοσλοβακίας. Τα όσα συνέβαιναν, στο εσωτερικό της χώρας, ξυπνούσαν αναμνήσεις από το, όχι και τόσο μακρινό, 1956 και την εξέγερση της Ουγγαρίας που καταπνίγηκε από τα στρατεύματα των σοβιετικών. Η ίδια η Σοβιετική Ένωση είχε κάνει ξεκάθαρο, πως τα στρατεύματα αυτά βρίσκονταν εκεί για κάποια άσκηση, αλλά η τοποθέτησή τους ήταν μια απόδειξη της ετοιμότητας της Μόσχας να αναλάβει πρωτοβουλίες, ανά πασά στιγμή. Οι Σοβιετικοί δεν είχαν πειστεί από τις διαβεβαιώσεις του Dubček.
Στις 27 Ιουνίου, οι Τσεχοσλοβάκοι φιλελεύθεροι, πολλοί από αυτούς μέλη του κομμουνιστικού κόμματος, υπέγραψαν τη «Διακήρυξη των 2000 λέξεων», σε πολλές εφημερίδες της χώρας. Ο Ludvik Vaculik, ο συντάκτης της, επιχείρησε σε αυτή να ασκήσει κριτική στην πολιτική ιντελιγκέντσια, η οποία είχε απομακρυνθεί από τον λαό. Προσπάθησε, επίσης, να προτρέψει τον κόσμο στο να υποστηρίξει νέους και άξιους ανθρώπους, ώστε να ανέλθουν στην εξουσία του κόμματος, προάγοντας τη διαφάνεια στην πολιτική σκηνή της χώρας. Οι αντιδράσεις ήταν ανάμεικτες, και πολλοί κατηγόρησαν τον Vaculik ως αντεπαναστάτη.
Η πίεση των σοβιετικών προς τον Dubček έγινε μεγαλύτερη και, πλέον, υποστηριζόταν και από μια στρατιωτική απειλή. Για την ικανοποίηση τους, ο Dubček θα έπρεπε να προβεί σε κάποια κίνηση εντυπωσιασμού, όπως την επαναφορά του ελέγχου του τύπου, ή ακόμα και την καθαίρεση κάποιων συνεργατών του. Αυτό ήταν πολύ δύσκολο να συμβεί, χωρίς να χάσει, σε κάποιο ποσοστό, την υποστήριξη του λαού. Μια βίαιη επέμβαση των σοβιετικών φαινόταν αναπόφευκτη.
Τη νύχτα της 20ης Αυγούστου, δυνάμεις του Συμφώνου της Βαρσοβίας εισέβαλαν στη χώρα, με πρόσχημα την ομαλοποίηση της κατάστασης. Οι κάτοικοι δεν προέβαλαν αντίσταση. Η «Άνοιξη της Πράγας», όπως ονομάστηκε η περίοδος από τον Ιανουάριο του 1968, ως και τον Αύγουστο του ίδιου έτους, έληξε με αυτόν τον τρόπο. Η διεθνής κατακραυγή υπήρξε ισχυρή. Η χώρα πέρασε κάτω από αυστηρό σοβιετικό έλεγχο, ενώ παρέμεινε υπό στρατιωτική κατοχή μέχρι και την κατάρρευση της Ένωσης, το 1991. Ο Dubček υπέστη πειθαρχικές κυρώσεις και υποχρεώθηκε σε παραίτηση.
Στον απόηχο της εισβολής, ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης, Leonid Brezhnev, τον Σεπτέμβριο του 1968, θεμελίωσε το δόγμα του για την περιορισμένη κυριαρχία των σοσιαλιστικών χωρών και για τη μη αναστρεψιμότητα του σοσιαλισμού. Αυτό που, ουσιαστικά, διακήρυττε ήταν πως οι κομουνιστικές χώρες θα επενέβαιναν στρατιωτικά οπουδήποτε εχθρικές, προς το σοσιαλισμό, δυνάμεις επιχειρούσαν να ανατρέψουν την εξέλιξη μιας σοσιαλιστικής χώρας. Το δόγμα Brezhnev, όπως έμεινε γνωστό, επέβαλε μια απροκάλυπτη μορφή σοβιετικού ελέγχου στην ανατολική Ευρώπη.
Αυτό δεν βοήθησε, σε καμία περίπτωση, το κύρος της Σοβιετικής Ένωσης. Τα Κομμουνιστικά Κόμματα Ισπανίας, Γαλλίας, Ιταλίας και Ελλάδας απέρριψαν το σοβιετικό κομμουνιστικό μοντέλο, και καταδίκασαν τον ηγεμονικό ρόλο της Σοβιετικής Ένωσης. Οι σχέσεις των κρατών μέσα στο σοβιετικό μπλοκ δεν θα ήταν ποτέ ξανά οι ίδιες. Η «Άνοιξη της Πράγας» αποτέλεσε, κατά κάποιο τρόπο, την αρχή του τέλους για την, πάλαι ποτέ κραταιά, Σοβιετική Ένωση. Υπήρξε η απόδειξη πως υπάρχει ένας διαφορετικός δρόμος προς τον κομμουνισμό και πως η ηγεσία της θα έκανε τα πάντα για να μην παρεκκλίνει κανείς από τις οδηγίες της. Ο μόνος τρόπος για να το πετύχει αυτό ήταν η στρατιωτική κατοχή. Για αυτό και όταν ανέβηκε στην εξουσία ο Mikhail Gorbachev και διακήρυξε πως, πλέον, η Σοβιετική Ένωση δεν θα προβάλει στρατιωτική ισχύ σε σύμμαχα κράτη, το οικοδόμημα, που ήταν γνωστό ως Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, άρχισε να καταρρέει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Lindemann, S. Albert (2014), Ιστορία της Νεότερης Ευρώπης, από το 1815 μέχρι σήμερα, (μετάφραση: Χρηστίδης Γιώργος, πρόλογος και επιμέλεια: Μιχαηλίδης Ιάκωβος), Αθήνα: Εκδ. Κριτική
- Σφέτας, Σπυρίδων (2011), Εισαγωγή στη Βαλκανική Ιστορία: Από το μεσοπόλεμο στη λήξη του Ψυχρού Πολέμου (1919-1989) , Τόμος Β΄, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας
- United States Government Central Intelligence Agency (2012), Lessons Learned from the 1968 Soviet Invasion of Czechoslovakia: Strategic Warning & The Role of Intelligence, California: CreateSpace Independent Publishing Platform,
- Kevin McDermott, Matthew Stibbe (2018), Eastern Europe in 1968: Responses to the Prague Spring and Warsaw Pact Invasion. London: Palgrave Macmillan
