Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Ο αντίκτυπος της οικονομικής κρίσης του 2008 ήταν μεγάλης έντασης και μακροχρόνιος, καθώς την περίοδο 2008-2013 καταστράφηκαν 5,5 εκατ. θέσεις εργασίας, όπως φαίνεται στο Γράφημα 1, και η ανεργία έγινε το μείζον ζήτημα για όλες τις χώρες της Ε.Ε. Eurostat (2021).
Ο κύριος στόχος της στρατηγικής «Ευρώπη 2020», είναι η δημιουργία περισσότερων και καλύτερων θέσεων εργασίας. Πιο συγκεκριμένα, η Ε.Ε. έχει αυτούς τους στόχους που στηρίζουν την Ε.Ε. να επιτύχει μια έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη. Με άλλα λόγια, η στρατηγική στοχεύει στην επίτευξη υψηλού επιπέδου απασχόλησης, παραγωγικότητας και κοινωνικής συνοχής (ΕC 2010).
Ο ρόλος της Πολιτικής Συνοχής είναι θεμελιώδης για τη σημερινή περιφερειακή ανάπτυξη, καθώς είναι η κυρίαρχη επενδυτική πολιτική της Ε.Ε. (Περισσότερα για την Πολιτική Συνοχής σε προηγούμενο μου άρθρο, διαθέσιμο εδώ).
Το παρόν άρθρο συνοψίζει την έρευνά μου που επιδιώκει να εξετάσει την ανθεκτικότητα στην απασχόληση κατά την κρίση του 2008 σε 9 χώρες της Ε.Ε. σε επίπεδο περιφερειών (NUTS2), επειδή η ανταπόκριση των αγορών εργασίας φαίνεται να διαφέρει όχι μόνο μεταξύ των χωρών της Ε.Ε., αλλά και μεταξύ των περιφερειών. Οι μελέτες υπογραμμίζουν την άνιση γεωγραφία της κρίσης και χρησιμοποιούν την έννοια της ανθεκτικότητας, για να κατανοήσουν τόσο τον λόγο της διαφορετικής ικανότητας των περιφερειών να αντέχουν τους οικονομικούς κραδασμούς όσο και τους παράγοντες που επηρεάζουν την ικανότητά τους (περισσότερα για την έννοια της ανθεκτικότητας σε προηγούμενό μου άρθρο, διαθέσιμο εδώ). Επίσης, εξετάζει τον ρόλο των Διαρθρωτικών Ταμείων και ιδιαίτερα τη συμβολή του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου και κατά πόσο η πολιτική συνοχής συνέβαλε στον μετριασμό των περιφερειακών επιπτώσεων της κρίσης σε επίπεδο απασχόλησης.
Στον παρακάτω χάρτη απεικονίζεται ο ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης και πιο ανθεκτικές περιοχές όσον αφορά την απασχόληση βρίσκονται στη κεντρο-βόρεια Ευρώπη με απώλειες μικρότερες από -1%, ενώ οι λιγότερο ανθεκτικές περιφέρειες βρίσκονται στη Νότια Ευρώπη με απώλειες άνω του -16%. Η Ελλάδα και η Ισπανία έχουν αρνητικά ποσοστά απασχόλησης, ενώ οι γερμανικές περιφέρειες κυριαρχούν ως οι πιο ανθεκτικές, καθώς τα ποσοστά απασχόλησής τους είναι θετικά κατά τη διάρκεια της κρίσης.
Ο αριστερός χάρτης (2α) απεικονίζει τη μεταβολή στην απασχόληση για άτομα με πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ενώ ο δεξιός (2β) δείχνει την αλλαγή στην απασχόληση για άτομα με τριτοβάθμια εκπαίδευση. Είναι προφανές ότι η κρίση επηρέασε τους πτυχιούχους πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, γιατί σχεδόν όλες οι περιφέρειες έχουν αρνητικό πρόσημο. Η Γερμανία φαίνεται να είναι πιο ανθεκτική από τις υπόλοιπες χώρες, καθώς οι περιοχές της εμφανίζονται με το πιο σκούρο χρώμα. Η Νότια Ευρώπη για άλλη μια φορά, και ιδιαίτερα η Ισπανία και η Ελλάδα, έχουν την πιο αρνητική μεταβολή απασχόλησης
Όταν εξετάζουμε την απασχόληση και το φύλο, εντοπίζουμε μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία. Πρώτον, η γυναικεία απασχόληση φαίνεται να είναι πιο ανθεκτική στην Ευρωζώνη από την απασχόληση των ανδρών. Δεύτερον, η μερική απασχόληση αυξήθηκε τόσο για τις γυναίκες όσο και για τους άνδρες κατά τη διάρκεια της κρίσης στην Ευρωζώνη. Ο χάρτης 3 παρουσιάζει τη γυναικεία απασχόληση ως προς τη συνολική απασχόληση και βλέπουμε ότι σε όλες τις περιοχές ο ρυθμός ανάπτυξης είναι θετικός, αλλά εντονότερος στη νότια Ευρώπη, ιδιαίτερα στην Ισπανία, τη νότια Ιταλία και την κεντρική Ελλάδα.
Οι ακόλουθοι χάρτες απεικονίζουν τους ρυθμούς αύξησης της μερικής απασχόλησης για τις γυναίκες (4α), όπου η πρωτεύουσα της Σλοβακίας και η πρωτεύουσα της Ελλάδας έχουν από τους υψηλότερους ρυθμούς αύξησης, και για τους άνδρες (4β), όπου όλες οι περιφέρειες έχουν θετικούς ρυθμούς.
Ο Χάρτης 5 απεικονίζει τα ποσοστά απασχόλησης των 16-24, όπου η Ισπανία και η Ελλάδα έχουν τα υψηλότερα αρνητικά αποτελέσματα, ενώ η Δυτική Γερμανία, η Νότια Γαλλία και η Δυτική Ιταλία έχουν θετικά ποσοστά.
Σε ό,τι αφορά την κατανομή των κονδυλίων από το Κοινωνικό Ταμείο, οι ισπανικές περιοχές, η βόρεια Ιταλία, η Ανατολική Γερμανία η πρωτεύουσα της Ελλάδας είναι οι πιο ωφελημένες περιφέρειες.
Βάσισα την ερμηνεία των αποτελεσμάτων στο βιβλίο του Standing “The precariat, the new dangerous class” (περισσότερα σε προηγούμενο άρθρο μου εδώ), όπου αναφέρει ότι ένα χαρακτηριστικό της ευελιξίας είναι η αύξηση της προσωρινής εργασίας, η οποία επιτρέπει στις επιχειρήσεις να αλλάζουν γρήγορα την απασχόληση, έτσι ώστε να μπορούν να προσαρμόμζονται και να αλλάζουν τον καταμερισμό της εργασίας τους. Το οικονομικό σοκ του 2008 έδωσε στις επιχειρήσεις μια δικαιολογία να απαλλαγούν από τους μόνιμους υπαλλήλους και να προσλάβουν περισσότερους προσωρινούς. Στη Γερμανία εκατομμύρια εργαζόμενοι έχουν προστεθεί στην προσωρινή κατηγορία. Η Ισπανία είναι η επιτομή του πολυστρωματικού δείκτη εργασίας, με το ήμισυ του εργατικού δυναμικού της σε προσωρινές συμβάσεις (85% των θέσεων εργασίας στην Ισπανία μετά την κρίση ήταν προσωρινές).
Μια άλλη μορφή ευελιξίας είναι οι θέσεις εργασίας μερικής απασχόλησης. Οι λόγοι περιλαμβάνουν την αλλαγή θέσης των γυναικών και τη στροφή στις υπηρεσίες. Η πρόκληση του 21ου αιώνα είναι η παγκόσμια φεμινοποίηση/θηλυκοποίηση, καθώς περισσότερες γυναίκες βιώνουν τον τριπλό βραχνά (ειδικά κατά τη διάρκεια του COVID-19, καθώς αναμένεται να εργαστούν στην αγορά, να φροντίσουν τα παιδιά και να φροντίσουν τους ηλικιωμένους). Στη Γερμανία και τη Γαλλία, οι γυναίκες αποτελούν το 80% όλων των εργαζομένων μερικής απασχόλησης. Όμως, η μερική απασχόληση κατά τη διάρκεια της κρίσης αυξήθηκε κυρίως λόγω της εισροής νέου εργατικού δυναμικού και την αύξηση του ποσοστού συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό των ηλικιωμένων εργαζομένων που αντιμετωπίζουν μειώσεις στις συντάξεις και στις αποταμιεύσεις.
Σε γενικές γραμμές, η ύφεση οδηγεί περισσότερους ανθρώπους στο πρεκαριάτο, εν μέρει επειδή όσοι χάνουν τη δουλειά τους και διολισθαίνουν σε ένα επίπεδο χαμηλότερου εισοδήματος κατά την επαναπρόσληψη. Οι αμερικανικές μελέτες έχουν δείξει ότι η ανάληψη προσωρινών θέσεων εργασίας μετά την ανεργία τείνει να μειώνει τα ετήσια εισοδήματα και τις μακροπρόθεσμες αποδοχές. Αυτός είναι ένας λόγος που οι άνεργοι αντιστέκονται στην πίεση να πάρουν την πρώτη δουλειά που θα τους προσφερθεί. Δεν είναι τεμπελιά, αλλά κοινή λογική!
Οι νεαροί εργαζόμενοι στη Γαλλία ξεκινούν με συμβάσεις προσωρινής απασχόλησης και οι περισσότεροι παραμένουν σε αυτές, ενώ μόνο όσοι έχουν πτυχία μπορούν να περιμένουν να μετακινηθούν σε μόνιμη θέση. Όχι μόνο περισσότεροι νέοι βρίσκονται σε επισφαλείς θέσεις εργασίας, όπου οι μισθοί είναι χαμηλότεροι ούτως ή άλλως, αλλά η διαπραγματευτική τους θέση αποδυναμώνεται κατά την ένταξη σε όλες τις θέσεις εργασίας, ενώ η απουσία επιχειρηματικών και κρατικών παροχών εντείνει την ευάλωτη θέση τους στη φτώχεια. Επίσης, πιο σχετική με το πρεκαριάτο είναι η αυξανόμενη ανάγκη για μορφές εκπαίδευσης για την εργασία παρά για εκπαίδευση στην εργασία. Η έκκληση για περισσότερη εκπαίδευση των (νέων) εργαζομένων λόγω έλλειψης δεξιοτήτων συμβάλλουν απλώς σε μια υπαρξιακή κρίση, λόγω της συνεχής δυσαρέσκειας και άγχους.
Άρα, η εργασιακή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέσω των στόχων των ευρωπαϊκών διαρθρωτικών ταμείων και των επενδύσεων που γίνονται στις περιφέρειες (π.χ. προγράμματα εκπαίδευσης), δεν φαίνεται να μετριάζουν τη δημιουργία του πρεκαριάτου. Ταυτόχρονα, η ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση δεν κατάφερε να προσφέρει θέσεις εργασίας με ποιότητα και μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα. Το μήνυμα «Κάθε δουλειά είναι καλύτερη από καμία δουλειά» διατυπώνεται έντονα από τους ευρωπαίους φορείς χάραξης πολιτικής και τους εκπροσώπους των εργοδοτών και αυτή η προσέγγιση προωθεί το «μάντρα της ανταγωνιστικότητας» του κοινωνικού στόχου της Ατζέντας της Λισαβόνας. Αυτό σημαίνει ότι οι δίκαιοι μισθοί, η αξιοπρεπής προστασία της απασχόλησης, ακόμα και οι ασφαλείς και υγιείς χώροι εργασίας θεωρούνται ως εμπόδια στη δημιουργία θέσεων εργασίας (σε προηγούμενο μου άρθρο κάνω αναφορά στους φτωχούς εργαζόμενους και πώς η εργασία δεν προϋποθέτει την μείωση της φτώχειας, διαθέσιμο εδώ).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- European Commission (2019), ESIF 2014-2020 Finance Implementation Details. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 18/01/2022.
- European Commission. (2010). Europe 2020: A strategy for smart, sustainable and inclusive growth: Communication from the commission. Publications Office of the European Union.
- Eurostat (2021). Unemployment statistics. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 18/05/2021
- Standing, G. (2011). The Precariat-The new dangerous class. Bloomsbury.
