Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
Το έχουμε ακούσει δεκάδες φορές: τα κόμικς που φυλάμε σαν θησαυρό στη βιβλιοθήκη μας δεν έχουν καμιά πνευματική αξία· είναι μια καταναλωτική συνήθεια που ταιριάζει μόνο σε παιδιά. Οι ταινίες που αφηγούνται τις ιστορίες τους είναι εξίσου αδιάφορες, ίσως και χυδαίες, μιας και προσπαθούν να συγκαλύψουν το κενό νοήματός τους, πίσω από ένα φαντασμαγορικό υπερθέαμα. Το μήνυμα των κόμικς, κατ’ επέκταση της ποπ κουλτούρας, είναι απογοητευτικά πρόσκαιρο, μια έκρηξη χρώματος και αισθήματος που κρατάει όσο μια blockbuster ταινία 90 λεπτών.
Ακόμα κι αν αυτό ισχύει, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί πως η τέχνη του κόμικς και οι υπερ-ηρωικές ταινίες φαντασίας ήρθαν για να μείνουν. Αποτελούν μείζονα μέσα ψυχαγωγίας και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία, κάνοντας θραύση στις αγορές της Δύσης και όχι μόνο. Η ευρύτητα της κυκλοφορίας τους αποδεικνύει ότι κανένα προϊόν πολιτισμού δεν είναι ανούσιο, πολλώ δε μάλλον, αυτό που βρίσκει μαζική ανταπόκριση. Αντικείμενα χωρίς αξία ξεχνιούνται γρήγορα.
Τα κόμικς και οι κινηματογραφικές τους μεταφορές δεν αποτελούν «κατώτερες» μορφές πολιτισμικής παραγωγής. Η τέχνη τους είναι απλά διαφορετική, εξυπηρετεί διαφορετικούς σκοπούς. Αυτό που αφορά εμάς –και είναι κοινό στις μυθολογικές αφηγήσεις και στην εικονογραφημένη λογοτεχνία – είναι η «ηθικο-διαπλαστική» τους λειτουργία, η ικανότητά τους να προάγουν και να αντικατοπτρίζουν τα ήθη και τις αξίες της κοινωνίας τους.
Είναι άλλωστε γνωστό, πως κάθε πολιτισμός παράγει τέχνη, μεταξύ άλλων, και για να μεταδώσει ιδέες με τρόπο άμεσο και αποτελεσματικό. Μάλιστα, τα διάφορα προϊόντα τέχνης, όχι μόνο απεικονίζουν την κοινωνική και ιδεολογική πραγματικότητα της εποχής που τα γέννησε, αλλά πολλές φορές την επιβεβαιώνουν, την προστατεύουν. Αποτέλεσμα είναι η «διδασκαλία» ενός επιθυμητού modus vivendi, η προαγωγή ενός ιδανικού τύπου κοινωνικής συμπεριφοράς, ο οποίος με τη σειρά του θα ενισχύσει τη συνοχή και την ευημερία της κοινότητας. Ο ιδανικός τρόπος να το διδαχθεί κάποιος αυτό είναι μέσω μιας ιστορίας.
Στη μυθολογία συναντάμε συχνά «ήρωες». «Ήρωας» ονομάζεται ο πρωταγωνιστής μιας αφήγησης, που κατέχει ικανότητες μεγαλύτερες από εκείνες του μέσου ανθρώπου, ενώ ταυτόχρονα είναι ένα κοινωνικό αρχέτυπο, ο εκφραστής των αξιών της εποχής του. Όταν νικάει στο τέλος της ιστορίας, η κοινωνία και ιδεολογία που τον παρήγαγαν θριαμβεύουν μαζί του. Ο ήρωας προωθεί, «διαφημίζει», θα λέγαμε το πρότυπο συμπεριφοράς που τον χαρακτηρίζει. Ο Θησέας, ο Ηρακλής, ο Ιάσονας ήταν όλοι τους «ήρωες». Ανδρείοι, ισορροπημένοι στην ψυχή και το σώμα, κατείχαν στοιχεία που – και δεν αποτελεί καθόλου σύμπτωση αυτό – η αρχαία ελληνική κουλτούρα ήθελε να το καλλιεργήσει στους Έλληνες.
«Ήρωας» όμως λέγεται και ένας χαρακτήρας όπως ο Νάμορ, ο Υποβρύχιος Άνθρωπος (Namor, the Sub–mariner). Επέλεξα αυτόν ως παράδειγμα, γιατί αποτελεί έναν από τους «αρχαιότερους» ήρωες κόμικς, καθώς έκανε την εμφάνισή του στο πρώτο τεύχος της περιώνυμης εταιρίας Marvel – Marvel Comics (1939) #1. Έκτοτε, η παρουσία του στο ηρωικό σύμπαν παρέμεινε σταθερή μέχρι και σήμερα, με πολλούς θαυμαστές να απαιτούν και την εμφάνισή του στη μεγάλη οθόνη.
Με μια προσεκτικότερη ματιά, παρατηρούμε πως ο Νάμορ, όπως οι αρχαίοι «ομόλογοί» του, προσωποποιεί τα ιδανικά της δικής μας εποχής: είναι θαρραλέος, ενδιαφέρεται για τον πλανήτη, έχει σώμα body-builder και αναρίθμητες κατακτήσεις. Μήπως, λοιπόν, αυτοί οι δύο τύποι ήρωα, ο επικός–μυθολογικός και ο σύγχρονος–κινηματογραφικός/εικονογραφημένος, σχετίζονται μεταξύ τους; Η απάντηση είναι προφανής. Και οι δυο περιπτώσεις αφορούν εξιδανικευμένους πρωταγωνιστές, οι οποίοι είναι φορείς των ιδεωδών της εποχής τους. Πρωταρχικός τους ρόλος είναι να ψυχαγωγήσουν, να διδάξουν την ψυχή ατόμου που καταναλώνει τέχνη.
Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι να παρατηρήσουμε, το πώς οι δυο τύποι αυτοί συνδέονται μεταξύ τους, πέρα από την ομοιότητα στον ρόλο που επιτελούν. Στην τέχνη, ως γνωστόν, δεν υπάρχει παρθενογένεση· δεν μπορούμε να μιλήσουμε για πραγματικά πρωτότυπα έργα. Ο κάθε καλλιτέχνης φέρει συνειδητά ή ασυνείδητα μια κληρονομιά, την οποία μπορεί να επεξεργαστεί με τρόπους που προσεγγίζουν ή απομακρύνονται από τα προγενέστερα πρότυπα. Έτσι, οι σύγχρονες ηρωικές αφηγήσεις αναπόφευκτα δανείζονται στοιχεία ή εμπνέονται από τις παλιότερες.
Ο Νάμορ, ως πατέρας, θα λέγαμε, του Captain America ή της Μαύρης Χήρας (Black Widow), αποτελεί ένα ενδιαφέρον κράμα στοιχείων που θυμίζουν έντονα –ύποπτα– τους ήρωες της Ελληνικής Μυθολογίας. Κατ’ αρχάς πρόκειται για μια φιγούρα αριστοκρατική. Είναι βασιλιάς ενός υποβρύχιου πολιτισμού θαλασσινών υπερανθρώπων, της Ατλαντίδας. Εδώ οι απόηχοι του πλατωνικού μύθου είναι εμφανείς. Πέρα από αυτό και εξίσου σημαντικά, είναι ημίθεος, καθώς υπήρξε τέκνο μιας ατλάντειας πριγκίπισσας –θυμίζει ίσως Νηρηίδα– και ενός θνητού εξερευνητή. Αναμενόμενα, έχει υπερφυσική δύναμη και αρτιότατη σωματική διάπλαση. Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι μπορεί να πετάξει, καθώς από τους αστραγάλους του, ή, σε άλλες εκδοχές, από τα σανδάλια του, εξέχουν φτερά – ένα από τα κατεξοχήν εικονογραφικά σύμβολα του θεού Ερμή. Παρόλα αυτά, η πιο εξόφθαλμη ελληνορωμαϊκή πινελιά είναι το γεγονός πως συχνά εμπλέκεται στις περιπέτειες του Ποσειδώνα – γιατί πράγματι στο εικονογραφημένο σύμπαν της Marvel ανήκουν και οι Ολύμπιοι Θεοί.
Βλέπουμε πως τα στοιχεία αυτά αναγκάζουν και τον πιο διακριτικό θεατή να συσχετίσει τον Νάμορ με έναν Περσέα – τον ημίθεο ήρωα με τα φτερωτά σανδάλια – ή έναν Αχιλλέα – τον γιο μιας Νηρηίδας. Το συμπέρασμα δεν είναι ότι δημιουργοί του χαρακτήρα έκλεψαν τον «ανώτερο» ελληνικό πολιτισμό. Όσες ομοιότητες έχει ο Νάμορ με τους κλασικούς ήρωες της μυθολογίας, άλλες τόσες διαφορές τον χαρακτηρίζουν. Αξιοσημείωτα, δεν ήταν πάντα με το μέρος της ανθρωπότητας. Έχει υπάρξει και ανταγωνιστής της – γεγονός το οποίο βέβαια σχετίζεται με την ετερότητά του, το status του ως κάτι ξένο προς τους ανθρώπους. Αυτό που έκαναν οι εμπνευστές του ήταν να συνθέσουν το προφίλ, ενός μοντέρνου ήρωα, δανειζόμενοι στοιχεία από τους κλασικούς. Η πρόσληψη του αρχαίου προτύπου από την ποπ-κουλτούρα, ως τη μήτρα μέσα από την οποία αναπήδησαν τα κόμικς και το εμπορικό σινεμά, δημιούργησε τον νέο ήρωα.
Δικαίως, ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός έχει χαρακτηριστεί ως θεμέλιο πάνω στο οποίο πατά ο δυτικός κόσμος. Η Δύση επέλεξε να στηριχθεί πάνω του και να αντλήσει τα πιο καίρια στοιχεία της ταυτότητάς της. Η τέχνη του αποτέλεσε, για αιώνες, το κατεξοχήν πρότυπο για οποιαδήποτε νέα καλλιτεχνική παραγωγή. Επομένως, αναμενόμενο είναι η τέχνη του 20ου και 21ου αιώνα να δανείζεται και να αναπλάθει στοιχεία που έρχονται από χιλιετίες μακριά.
Αποτέλεσμα της δημιουργικής αυτής διαδικασίας είναι μια νέα γενιά ηρώων. Πόσοι αναφέρουν σήμερα –έξω από ακαδημαϊκούς ή εκπαιδευτικούς κύκλους– τον Ορέστη, τον Διομήδη ή τον Μελέαγρο; Και πόσοι, μικροί και μεγάλοι, συζητούν, ζωγραφίζουν ή αγοράζουν ρούχα και αξεσουάρ με τον Iron Man, τον Spiderman ή τον Νάμορ;
Η διαρκής ζήτηση για την περιπετειώδη ψυχαγωγία, που προσφέρει μια εταιρία όπως η Marvel, οδήγησε στον πολλαπλασιασμό των ηρωικών αφηγήσεων. Νέοι ήρωες ακολούθησαν τον «Υποβρύχιο άνθρωπο» – που κάποτε εγκατέλειψε αυτό το παλιομοδίτικο προσωνύμιο – και νέοι φανταστικοί τόποι παρατάχθηκαν πλάι στην Ατλαντίδα. Τα εκατοντάδες ηρωικά πρόσωπα και ο κόσμος τους απέκτησαν εσωτερική συνοχή, οι επιμέρους αφηγήσεις συμπλέχθηκαν σε ένα ενιαίο σύμπαν· μια νέα μυθολογία, που όμως αντί να τη συναντήσουμε πάνω σε αγγεία, σε γλυπτά ή στο θέατρο, τη γνωρίζουμε μέσα από τα κόμικς ή τον κινηματογράφο της γειτονιάς.
Φαντάζει θλιβερό ένα τόσο πλούσιο μυθολογικό παρελθόν να αλλάζει επωνυμία, να αποκτά εταιρική ταυτότητα. Παρόλα αυτά, οι ανθρώπινοι πολιτισμοί εξελίσσονται ασταμάτητα μέσω του διαλόγου τους με το παρελθόν. Φαίνεται πως τους αρχαίους ήρωες τους κάλυψε κι αυτούς της γης το χώμα, όπως λέει ο Ησίοδος στο μύθο του για τη διαδοχή των γενών (Ἔργα καὶ ἡμέραι, στ. 109-201). Μπορεί να ξεχάστηκαν, να αντικαταστάθηκαν στα βάθρα τους από άλλους με πιο ζωηρά χρώματα, κάπες και στενά παντελόνια, μα δεν θα χαθούν ποτέ. Σε αυτή την αλυσίδα διακειμενικότητας και εικονικής αναπαράστασης δεν θα χάσουν ποτέ την αξία τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Dougall, A. (2010), H Εγκυκλοπαίδεια της Marvel Comics, Αθήνα: Eκδ. Anubis, για λογαριασμό της DK Publications
- Highet, G. (2000), H Κλασική Παράδοση: Ελληνικές και Ρωμαϊκές Επιδράσεις στη Λογοτεχνία της Δύσης, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ)
- Κακριδής, Ι. Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Οι Ήρωες, τομ. Γ΄, Αθήνα: Εκδ. Αθηνών.
- Rollin, R. (1970), “Beowulf to Batman: The Epic Hero and Pop Culture”, College English vol. 31, No. 5, National Council of Teachers of English, pp. 431-449, διαθέσιμο στο jstor
