Της Γεωργίας Σκαμπελτζή,
Τα ιστορικά γεγονότα εν γένει αποτελούν πρόσφορο έδαφος για τη λογοτεχνική παραγωγή. Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος, η κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου και κατ’ επέκταση τα δεινά που ακολούθησαν, σηματοδότησαν την ελληνική ιστορία και τροφοδότησαν την τέχνη και εν προκειμένω τη λογοτεχνία. Αυτό συμβαίνει και στην περίπτωση του Ηλία Βενέζη με το Νούμερο 31328.
Ο Ηλίας Βενέζης, ψευδώνυμο του Ηλία Μέλλου, γεννήθηκε το 1904 στο Αϊβαλί και πέθανε το 1973 στην Αθήνα. Η πρώτη εμφάνισή του στα γράμματα πραγματοποιήθηκε το 1924 στο περιοδικό Λόγος της Κωνσταντινούπολης. Το έργο του περιλαμβάνει διηγήματα, μυθιστορήματα, ταξιδιωτικά, καθώς και ένα θεατρικό κείμενο. Κάποια από αυτά (Το νούμερο 31328, Αιολική γη, Έξοδος, Γαλήνη, Διηγήματα) μεταφράστηκαν σε ξένες γλώσσες. Το μυθιστόρημά του, Γαλήνη, απέσπασε το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας και τιμήθηκε με τον Έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών. Ο συγγραφέας γραμματολογικά εντάσσεται στη «Γενιά του ‘30» και πιο συγκεκριμένα στην «Αιολική Σχολή», δίπλα στους Στρατή Δούκα, Στράτη Μυριβήλη και Φώτη Κόντογλου.
«Το βιβλίο τούτο είναι γραμμένο με αίμα», επισημαίνει ο Ηλίας Βενέζης στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης του βιβλίου Το νούμερο 31328, το 1945. Η παραπάνω δήλωση επαληθεύεται από το γεγονός ότι η ζωή του στιγματίστηκε από την αιχμαλωσία του από τους Τούρκους τον Σεπτέμβριο του 1922 και από την κράτησή του έως τα τέλη του 1923 στα τάγματα εργασίας. Τα τάγματα εργασίας, τα οποία είναι γνωστά και ως «αμελέ ταμπουρού», οργανώθηκαν από την τουρκική πλευρά και συγκροτούνταν από άνδρες, οι οποίοι υποχρεώνονταν σε εξαντλητικές εργασίες και τελικά, σε έναν αγώνα για επιβίωση, με την απειλή του θανάτου να είναι διαρκώς παρούσα. Έτσι, ο συγγραφέας, άμεσα επηρεασμένος από τα τραγικά γεγονότα, ανατρέχει στις αναμνήσεις του και μετουσιώνει σε λόγο την επώδυνη εμπειρία του από την παραμονή του στα τάγματα εργασίας, που αποτελούν το σκηνικό της αφήγησης.
Το νούμερο 31328, έργο αναφοράς τόσο για τον Βενέζη όσο και για την πεζογραφία μας, δεν λογίζεται ως μυθοπλασία, αλλά πρόκειται για μία πραγματική ιστορία, την οποία βίωσε ο συγγραφέας και την παρουσιάζει χωρίς να αποκλίνει από τα γεγονότα. Το κείμενο αρχικά δημοσιεύθηκε σε συνέχειες το 1924, δηλαδή σε μια εποχή κατά την οποία τα τραύματα που προκλήθηκαν από τη μικρασιατική καταστροφή ήταν ακόμη ανεπούλωτα. Η πρώτη αυτή δημοσίευση φιλοξενήθηκε στις σελίδες της εφημερίδας Καμπάνα της Μυτιλήνης, όπου είχε εγκατασταθεί ο Βενέζης μετά την απελευθέρωσή του. Η εφημερίδα βρισκόταν υπό τη διεύθυνση του Μυριβήλη, ο οποίος, μάλιστα, προέτρεψε τον Βενέζη να καταγράψει τη μαρτυρία του. Το 1931 πραγματοποιήθηκε η πρώτη έκδοση του έργου, το οποίο έχει επεξεργαστεί εκ νέου ο δημιουργός του, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος στον προαναφερθέντα πρόλογο.
Το Νούμερο 31328 εκτυλίσσεται με άξονα την πορεία του κεντρικού ήρωα, Ηλία, στα εργατικά τάγματα από την ημέρα της αιχμαλωσίας του από τους Τούρκους έως τη στιγμή της απελευθέρωσής του. Στη μαρτυρία του συγγραφέα συναντάμε την περιπετειώδη καθημερινότητα, τις εξοντωτικές συνθήκες διαβίωσης, τα βασανιστήρια και τους εξευτελισμούς που υπέστησαν οι αιχμάλωτοι, την εξάντληση από τις κακουχίες, την πείνα και το κρύο. Κυρίαρχα στοιχεία στην αφήγηση είναι ο φόβος, η αγωνία, η αναμονή του θανάτου. Ενδεικτικό της ταλαιπωρίας που υφίσταντο οι κρατούμενοι και της δυναμικής του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης, της επιβίωσης, είναι ότι κάποιες στιγμές αντιλαμβάνονταν έναν βιασμό ή τον θάνατο του παιδιού που κουβαλούσαν στους ώμους τους ως λύτρωση, στον βαθμό που κάτι τέτοιο θα μπορούσε να τους προσφέρει λίγα λεπτά ανάπαυσης, μια διέξοδο από την ταλαιπωρία της διαδρομής τους από τον έναν τόπο στον άλλο.
Ο Βενέζης επιλέγει να μιλήσει για τη βία, ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει επιστήμες, όπως η κοινωνιολογία, ενώ έχει αποτυπωθεί με τις διάφορες μορφές που μπορεί να λάβει και στη λογοτεχνία, σε μυθιστορήματα, διηγήματα και ποιήματα. Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι ακόμη και σε καταστάσεις ιδιαίτερα βίαιες, όπως αυτές που διαβάζουμε στο Νούμερο 31328, ο συγγραφέας παρουσιάζει και τις φωτεινές πτυχές της ανθρώπινης υπόστασης, δηλαδή τη συμπόνια και την αλληλοβοήθεια, όπως αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι σε κάποιες περιπτώσεις αναπτύσσονται αισθήματα αλληλεγγύης μεταξύ των αιχμαλώτων και των φρουρών τους ή πατρικής στοργής από την πλευρά ενός κρατούμενου προς ένα τουρκόπουλο.
Ο τίτλος του βιβλίου αναμφίβολα συνδέεται με την αιχμαλωσία του, καθώς πρόκειται για το ίδιο νούμερο με το οποίο είχε καταχωρηθεί στα τάγματα εργασίας. 31328, λοιπόν, ο αριθμός που του προσέφερε κάποιου είδους ασφάλεια. Η καταγραφή των κρατούμενων κατείχε βαρύνουσα σημασία για την ύπαρξή τους, καθώς με βάση τη συμφωνία του Ιανουαρίου του 1923 «Περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών», θα μεταφέρονταν στην Ελλάδα.
Εν κατακλείδι, ο Βενέζης με το Νούμερο 31328 παραδίδει στο αναγνωστικό κοινό τα προσωπικά του βιώματα, τα οποία μπορούν να συμπληρώσουν, σε συνδυασμό με την ιστορική γνώση, το παζλ σχετικά με την εποχή. Πόνος, τρόμος, σωματική και ψυχική εξουθένωση ζωντανεύουν στις σελίδες του βιβλίου και μας φέρνουν αντιμέτωπους με βάναυσες καταστάσεις. Ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί. Βασισμένη στο Νούμερο 31328, είναι η ταινία «1922» του σκηνοθέτη Νίκου Κούνδουρου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Βενέζης Ηλίας, Το νούμερο 31328, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 2019.
- Στεργιόπουλος Κώστας (παρουσίαση-ανθολόγηση), «Ηλίας Βενέζης», στο Η Μεσοπολεμική Πεζογραφία. Από τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939), τόμ. Β΄, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα, 1992, σσ. 334-384.
- Εlias Venezis Papers – Biographical note, American School of Classical Studies at Athens, ascsa.edu.gr, διαθέσιμο εδώ.
