Της Αριάδνης-Παναγιώτας Φατσή,
Τι είναι άραγε η παιδεία στις μέρες μας; Μπορεί κάθε μέρα σχεδόν να ακούμε πολλά για τις εξελίξεις σε αυτόν τον τομέα και ο καθένας να έχει μια γνώμη για το πώς θα έπρεπε να διαμορφώνεται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, αλλά οι προβληματισμοί για την αγωγή των νέων παραμένουν ενεργοί. Στη σύγχρονη εποχή, με τους ανθρώπους και τις ιδέες να μετακινούνται ταχύτερα από κάθε άλλη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, οι προκλήσεις για την παιδεία είναι πάντα παρούσες.
Με αυτό ακριβώς το ζήτημα ασχολείται το βιβλίο του Βασίλη Μπόκολα, Παιδεία και Πόλις: ελληνική παιδεία, «πολιτική» και νεότητα, το οποίο μπορείτε να αναζητήσετε στις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Ο συγγραφέας, όπως ο ίδιος παρουσιάζει στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, θεωρεί ότι η σημερινή κατάσταση αναφορικά με την παιδεία έχει σαφείς παραλληλισμούς προς την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, ιδίως στην ανατολική Μεσόγειο. Αν και πολλά μάς είναι γνωστά για την παιδεία των πόλεων των κλασικών χρόνων, όπως το αρκετά ελεύθερο σύστημα της Αθήνας και την «Αγωγή» των Σπαρτατιών, η παιδεία των ελληνιστικών χρόνων δεν έχει γραφτεί και διαβαστεί σε τόσο μεγάλο βαθμό. Αυτό το χάσμα προσπαθεί να γεφυρώσει με το βιβλίο του ο Βασίλης Μπόκολας. Ο ίδιος, γεννημένος στο Λαύριο της Αττικής, είναι Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Κρήτης για εκπαιδευτικά θέματα. Τον ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τα ζητήματα ενσωμάτωσης των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση και οι διαπολιτισμικές προσεγγίσεις, ενώ διδάσκει στο Κολέγιο Αθηνών και στην ΑΣΠΑΙΤΕ.
Ενδεικτική της προσέγγισης του βιβλίου είναι και η εικόνα του εξωφύλλου, που αποτελεί έργο της Κατερίνας Μωραΐτου και αποτελεί μια καλλιτεχνική απόδοση του αγάλματος «Διαδούμενος». Στην εισαγωγή του έργου αυτού, ο συγγραφέας εξηγεί πόσο συνδεδεμένη υπήρξε η παιδεία με την ιδιότητα του πολίτη, ήδη από τα αρχαία χρόνια, πράγμα που φαίνεται όχι μόνο στη φιλοσοφία αλλά και σε όσα γνωρίζουμε για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η ανάλυση του βιβλίου διαρθρώνεται σε οκτώ κεφάλαια, τα οποία αναλύονται στη συνέχεια αυτής της παρουσίασης.
Στο πρώτο κεφάλαιο, ο συγγραφέας δίνει ένα πλαίσιο της εποχής. Εξηγεί ότι η αντίληψη που είχαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι για την παιδική ηλικία θεωρούσε το παιδί ως έναν σχεδόν ατελή άνθρωπο, ο οποίος έχει να διανύσει πολύ δρόμο για να τελειοποιηθεί. Η εκπαίδευση ήταν κυρίως προφορική και συνέβαινε σε μεγάλο βαθμό και άτυπα (μέσα από τη συμμετοχή στις δραστηριότητες της πόλεως), με αποτέλεσμα ακόμη και οι αγράμματοι της εποχής να ήταν πολύ πιο μορφωμένοι από όσο κανείς θα πίστευε. Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο συγγραφέας εξετάζει τους θεσμούς της εποχής, με κύριους το γυμνάσιο και την εφηβεία. Το γυμνάσιο αποτελούσε χώρο εκπαίδευσης, αλλά και ταυτόχρονα θεσμό, καθώς προοδευτικά δεν νοείτο «πόλις» χωρίς δικό της γυμνάσιο για την άθληση και την επιμόρφωση των νέων, ενώ υπήρχαν και αντίστοιχα αξιώματα για όσους ασχολούνταν με τα εκπαιδευτικά θέματα σε επίπεδο πολιτικής εξουσίας (γυμνασίαρχοι). Η εφηβεία, από την άλλη πλευρά, δεν αναφέρεται στο απλό ηλικιακό γεγονός, αλλά σε μια παιδευτική διαδικασία που ακολουθούσε τον νέο μέχρι την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη. Το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου παραμένει στη θεματική των θεσμών, εξηγώντας τα σχετικά με τη νομοθεσία, όπως για παράδειγμα ότι τα γυμνάσια δεν απευθύνονταν σε όλους, αλλά αφορούσαν μια ελίτ νέων της εποχής, που ήταν ελεύθεροι πολίτες με κάποια οικονομική άνεση. Αναφορά γίνεται, επίσης, στη διάρθρωση της εκπαίδευσης, αλλά και στο γεγονός ότι η απειθαρχία των νέων αντιμετωπιζόταν με ποινές.
Το τέταρτο κεφάλαιο πραγματεύεται την παιδεία στα πλαίσια του πολέμου. Οι νέοι της εποχής προετοιμάζονταν συνεχώς για να μπορούν να υπερασπιστούν την πόλιν. Ακόμη και σε καιρό ειρήνης, υλοποιούνταν μελέτες για τα όπλα αλλά και εκδηλώσεις, όπως παρελάσεις, αθλητικοί αγώνες και εορτές που έθιζαν τον νέο στη σωματική άσκηση και στην ιδιότητα του οπλίτη. Γνωστές, άλλωστε, είναι οι σπαρτιατικές πρακτικές, όπως η «κρυπτεία», κατά την οποία οι νέοι αφήνονταν με ελάχιστο εξοπλισμό να επιβιώσουν, εξαναγκασμένοι να κλέψουν, και με την απειλή της σκληρής τιμωρίας αν πιάνονταν. Στο πέμπτο κεφάλαιο, αντίθετα, γίνεται λόγος για την πνευματική παιδεία. Τα γυμνάσια της εποχής δεν αποτελούσαν ιδρύματα σαν τα σημερινά σχολεία, όπου έπρεπε να παραδοθεί η ύλη κάποιας εγκύκλιας παιδείας. Αντιθέτως, ο συγγραφέας τα χαρακτηρίζει περισσότερο πνευματικά κέντρα ή «ανοιχτά πανεπιστήμια» της εποχής, όπου δίνονταν διαλέξεις και ο καθένας μπορούσε να αποκομίσει γνώση, πέραν των βασικών δεξιοτήτων γραμματισμού που δίνονταν ήδη από μικρή ηλικία.
Όμως, δεν ήταν μόνο οι διαλέξεις και η ατμόσφαιρα των γυμνασίων που εκπαίδευαν τους μελλοντικούς πολίτες. Στο έκτο κεφάλαιο, διαβάζουμε για την «παιδαγωγούσα πόλιν», η οποία ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τους εφήβους. Οι έφηβοι καλούνταν να συμμετέχουν σε λατρευτικές εκδηλώσεις και αγώνες, οι οποίοι τους συνέδεαν με τους ένδοξους προγόνους (π.χ. τα Μεγάλα Θησεία στην Αθήνα). Βασικές αξίες για τους νέους ήταν η πειθαρχία και η κοσμιότητα, ενώ ο τρόπος με τον οποίο η πόλις τους «αγκάλιαζε» μέσα από τη συμμετοχή τους σε τέτοια δρώμενα τους προετοίμαζε για την πολιτική ιδιότητα. Η παιδεία, βέβαια, είχε άμεση σχέση και με την άσκηση της πολιτικής. Όπως μας πληροφορεί το έβδομο κεφάλαιο, ορισμένοι άρχοντες γίνονταν αρεστοί μέσα από τις χορηγίες τους για παιδευτικούς θεσμούς, ενώ παράλληλα κυριαρχούσε η ιδεολογία ότι οι νέοι, μέσα από την πίστη τους στην πόλιν και στις αξίες της, θα οδηγήσουν το κοινωνικό σύνολο σε καλύτερες μέρες. Σε αυτό το πλαίσιο, αναφορά γίνεται και στην παιδεία των γυναικών, οι οποίες στην ελληνιστική περίοδο μπορούν σε μεγαλύτερο βαθμό να διεκδικήσουν μερίδιο στην εκπαίδευση.
Το όγδοο και τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται στην εποχή της νεότητας, η οποία ακολουθούσε την εφηβεία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ότι, αν και υπάρχουν πλούσιες πηγές για τους εφήβους και τους νέους, ελάχιστες από αυτές δείχνουν την οπτική γωνία των ίδιων των νέων για τη ζωή τους, η οποία, όπως φαίνεται και από τα λογοτεχνικά έργα της εποχής, ήταν ίσως αρκετά γεμάτη από άγχος και πίεση για να ανταποκριθούν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα και τις απαιτήσεις της πόλεως. Τέλος, γίνεται αναφορά στο ζήτημα της χειραφέτησης της νεότητας, αλλά και ευρήματα που δείχνουν ότι οι «καταπιεσμένοι» νέοι της εποχής παρουσίαζαν συμπεριφορές που καθόλου ξένες δεν είναι και σε εμάς, προβαίνοντας, λόγου χάριν, στο να γράφουν σε τοίχους δημοσίων χώρων.
Όπως κάποιος θα έχει ήδη παρατηρήσει, πολλές από τις προεκτάσεις των εκπαιδευτικών θεμάτων της εποχής που πραγματεύεται το βιβλίο δεν μας είναι καθόλου άγνωστες, πράγμα που καθιστά το ανάγνωσμα όχι μόνο γεμάτο ενδιαφέρουσες πληροφορίες, αλλά και έναυσμα για στοχασμό. Για να κλείσουμε όπως και ο συγγραφέας, τα συμπεράσματα του βιβλίου αναφέρουν ότι πρέπει να αναθεωρηθεί ο τρόπος με τον οποίο εξετάζουμε σήμερα την παιδεία των αρχαίων χρόνων, ενώ στον επίλογο τονίζεται ότι ίσως κάτι έχει να μάθει η σύγχρονη πολυπολιτισμική κοινωνία από τις «παιδαγωγούσες πόλεις» των προγόνων μας.
