Η εξωτερική πολιτική στο κράτος της Ηπείρου επί Μανουήλ Δούκα

Του Άγγελου Μεταλλίδη,

Η κατάσταση που προέκυψε, μετά την Κολοκοτινίτσα, δεν άφηνε περιθώρια επιλογής στον Μανουήλ, από το να στραφεί προς τον αυτοκράτορα της Νίκαιας και να επιδιώξει τη φιλία και συμμαχία του, αλλά και την αποκατάσταση των εκκλησιαστικών δεσμών με το Πατριαρχείο, που είχαν διαταραχθεί με τη στέψη του Θεοδώρου Δούκα. Ήδη, ο κυριότερος εκπρόσωπος της Εκκλησίας της Ηπείρου, ο μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιωάννης Απόκαυκος, είχε αποσυρθεί στη μονή Κοζύλης ως μοναχός Ιωαννίκιος, ενώ ο Δημήτριος Χωματηνός, που είχε τελέσει τη στέψη του Θεοδώρου, με επιστολή του προς τον «δεσπότη» Μανουήλ, δήλωνε την αδυναμία του να έλθει να τον συγχαρεί εξαιτίας της κακής του υγείας. Το 1231 ο διάδοχος του Απόκαυκου, Νικήτας Χωνιάτης, γνωστός από την αλληλογραφία του προκατόχου του και ανεψιός του μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη, χειροτονήθηκε στη Νίκαια και επέστρεψε στην έδρα του, τη Ναύπακτο. Το 1231 επομένως είχαν αποκατασταθεί οι σχέσεις της αυτοκρατορίας της Θεσσαλονίκης με το Πατριαρχείο, γεγονός που θεωρήθηκε από τη σύγχρονη έρευνα ότι εντάσσεται στο πλαίσιο των φιλικών σχέσεων, που είχε αναπτύξει ο Βούλγαρος τσάρος με τον αυτοκράτορα της Νίκαιας και της επανάκαμψης στους κόλπους της Ορθοδοξίας, της Βουλγαρικής Εκκλησίας, την οποία τοποθετούν ήδη στο 1227-1228.

Οι συνθήκες όμως, σε πολιτικό επίπεδο την εποχή εκείνη, και ιδιαίτερα αυτές που επικρατούσαν στη Λατινική Αυτοκρατορία, δεν υποστηρίζουν την υπόθεση για μια τόσο πρώιμη στροφή του Ασέν στην Ορθοδοξία. Τον Ιανουάριο του 1228, ο Λατίνος αυτοκράτορας Ροβέρτος πέθανε και την Κωνσταντινούπολη κυβερνούσε αντιβασιλεία. Υπήρξε μάλιστα προσπάθεια του Ασέν να διεισδύσει στην αντιβασιλεία, προωθώντας ένα συνοικέσιο της θυγατέρας του με τον ανήλικο αυτοκράτορα Βαλδουίνο Β’, με την υπόσχεση να ανακαταλάβει περιοχές της Θράκης και Μακεδονίας που κατείχε o Θεόδωρος Δούκας. Οι προτάσεις του όμως απορρίφθηκαν από τους Λατίνους βαρόνους, γιατί φοβούνταν υποταγή της Λατινικής αυτοκρατορίας στον Ασέν. Η εκλογή του Ιωάννη de Brienne ως αυτοκράτορα στην Περούτζια, τον Απρίλιο του 1229, ανέκοψε τις ελπίδες του Ασέν για την αντιβασιλεία, όμως η απουσία του de Brienne στην Ιταλία του παρείχε τη δυνατότητα να επιδιώκει την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης και να αναδειχθεί ως αντίπαλος του Θεοδώρου Δούκα. Οι φιλοδοξίες του Ασέν δικαιολογούν τη στροφή του Θεοδώρου εναντίον του και τη σύγκρουση στην Κολοκοτινίτσα. Η νίκη του και οι μετέπειτα κατακτήσεις του, ενισχύουν το κύρος του Βούλγαρου τσάρου αλλά και την αυτοπεποίθησή του.

Τέλη του 1231 – αρχές του 1232, ο Μανουήλ έστειλε αντιπροσωπεία από δύο μέλη στον Ποντίφικα, με την οποία έθετε τον εαυτό του και το κράτος του υπό την προστασία του. Γνωρίζουμε τα της διπλωματικής αυτής ενέργειας από την απάντηση του πάπα Γρηγορίου της 1^ης Απριλίου 1232, που απευθυνόταν στον “Nobili viro Manueli Cominiano”. Παλαιότερα, η αποστολή αυτή είχε συνδεθεί με τη διπλωματική αποστολή στην Ιταλία, του Γεωργίου Βαρδάνη και θεωρήθηκε ως απότομη μεταβολή της πολιτικής του Μανουήλ, για να ευθυγραμμιστεί με την πολιτική του Ασέν και να στραφεί προς τον Πατριάρχη. Όπως έχει αποδειχθεί, o Γεώργιος Βαρδάνης δεν είχε σχέση με την αποστολή αυτή και το ταξίδι του πραγματοποιήθηκε αργότερα, μετά το 1235. Σχετικά με τα κίνητρα της αποστολής αυτής, μόνον υποθέσεις έχουν διατυπωθεί. Υποστηρίχθηκε, α) ότι ο Μανουήλ απέβλεπε σε μια στενή συμμαχία με τον Πάπα ή β) σε μια συμμαχία κατά του ανεψιού του Μιχαήλ και του Γοδεφρείδου Β’ Βιλλεαρδουΐνου της Αχαΐας ή γ) συνδυαζόταν με τις προσπάθειες του Πατριάρχη Γερμανού Β’ για την ένωση των Εκκλησιών. O πάπας υποσχόταν στον Μανουήλ την προστασία του και ότι θα ενημέρωνε τον Ιωάννη de Brienne και τον Λατίνο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Η επιστολή περιείχε νύξεις για την πολιτική του Θεοδώρου Δούκα, έναντι του πάπα σαν προειδοποίηση προς τον Μανουήλ. Οι νύξεις αυτές μας επιτρέπουν την υπόθεση ότι ο Μανουήλ με την εξουσία του δηλώνει μια μεταστροφή της πολιτικής του κράτους του έναντι του πάπα, από εκείνη των προκατόχων του, οι οποίοι με τους αγώνες τους κατά των Λατίνων είχαν προκαλέσει επανειλημμένα την οργή και τον αφορισμό τους ακόμη από τον Πάπα. Πρόκειται για καθαυτό πολιτική πράξη και όχι εκκλησιαστική.

Συγκεχυμένες και αδιευκρίνιστες παραμένουν οι σχέσεις του Μανουήλ την εποχή αυτή, με τον ανεψιό του, Μιχαήλ, που φαίνεται πως επανάκαμψε στην Άρτα μετά την καταστροφή της Κολοκοτινίτσας, για να διαδραματίσει εφεξής πρωταγωνιστικό ρόλο στα πράγματα της Ηπείρου. Οπωσδήποτε όμως, δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα φιλικές. Δεν γνωρίζουμε τελικά αν η Κέρκυρα καταλήφθηκε έστω και από τον Μιχαήλ B’ της Ηπείρου. Σώζεται σε λατινική μετάφραση έγγραφο του Μιχαήλ B’ του Δεκεμβρίου 1236, με το οποίο ο Μιχαήλ ανανεώνει προνόμια στους κατοίκους της νήσου, τα οποία είχε παραχωρήσει ο θείος του, Μανουήλ. Πιθανόν ο Μιχαήλ να παρέχει προνόμια ως διεκδικητής της νήσου και όχι ως πραγματικός κυρίαρχος.

Οι συνέπειες όμως της μάχης της Κολοκοτινίτσας έγιναν εμφανείς και στη Σερβία. Τέλη του 1233 ανατράπηκε ο άρχοντας της Σερβίας Ραδοσλάβος, από τον αδελφό του Βλαδισλάβο, που είχε νυμφευτεί μια εξώγαμη θυγατέρα του Βούλγαρου τσάρου. O Ραδοσλάβος ή Στέφανος Δούκας με τη σύζυγό του Άννα, θυγατέρα του Θεοδώρου Δούκα, κατέφυγαν στη Ραγούζα και από εκεί στο Δυρράχιο. Σώζεται πρωτότυπο πρόσταγμα του Μανουήλ Δούκα του Μαρτίου του 1234, με το οποίο παραχωρούνται εμπορικά προνόμια στους Ραγουζαίους για τη φιλοξενία που παρέχουν στην ανεψιά του.

Οι εξελίξεις στη Βουλγαρία και την Ανατολή υπήρξαν δυσοίωνες για τον Μανουήλ. Τον Μάρτιο του 1237 πέθανε ο γηραιός Ιωάννης de Brienne, γεγονός που αναπτέρωσε τις ελπίδες του Ιωάννη Ασέν για μια προσωπική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Διαλύει τη συμμαχία με τον Ιωάννη Βατάτζη —πιθανόν ύστερα και από πιέσεις του Πάπα και της συζύγου του, Μαρίας της Ουγγαρίας— και συμμαχεί με τους Λατίνους. Βούλγαροι και Λατίνοι πολιορκούν το θέρος του 1237 το Τζουρουλόν στη Θράκη. Οι αιφνίδιοι θάνατοι όμως της συζύγου, του γιου του και του Πατριάρχη Τερνόβου θεωρήθηκαν από τον δεισιδαίμονα Βούλγαρο τσάρο, θεία τιμωρία για την παρασπονδία του προς τον Ιωάννη Βατάτζη, λύνει την πολιορκία και επιστρέφει στη Βουλγαρία. O γάμος του με την Ειρήνη Δούκαινα, κόρη του Θεοδώρου Δούκα, έδινε τη δυνατότητα στον τελευταίο να επιστρέψει κρυφά στη Θεσσαλονίκη και να ανατρέψει τον Μανουήλ, ο οποίος κατέφυγε στην Αττάλεια και από εκεί, μέσω του Σουλτανάτου του Ικονίου, στην αυλή του Ιωάννη Βατάτζη.

Ανακεφαλαιώνοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Μανουήλ παρέλαβε συρρικνωμένη την Αυτοκρατορία της Θεσσαλονίκης, προσπάθησε όμως να ξεφύγει από την απομόνωση, να διατηρήσει μια ισορροπία μεταξύ των ξένων δυνάμεων και να αναπτύξει κατά το δυνατό φιλικές σχέσεις τόσο με τη Νίκαια και το Πατριαρχείο, όσο και με τον Πάπα και τον Φρειδερίκο, να εξασφαλίσει τις εμπορικές σχέσεις με τη Ραγούζα και να προστατεύσει την εξουσία και το κράτος του. Αντίθετα προς ό,τι πιστευόταν μέχρι σήμερα, οι σχέσεις του με τον ανεψιό του, Μιχαήλ B’ της Ηπείρου, δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα εγκάρδιες.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Λάππας, Ν. Α. (2007),  Πολιτική ιστορία του κράτους της Ηπείρου κατά το 13ο αι., Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας.
• Λαμπρόπουλος, Κ. (1988), Ιωάννης Απόκαυκος: συμβολή στην έρευνα του βίου και του συγγραφικού έργου του, Αθήνα: Ιστορικές Εκδόσεις Βασιλόπουλος.
• Πολάκης, Π. Κ. (1923), Ιωάννης Απόκαυκος Μητροπολίτης Ναυπάκτου: σελίδες εκ της ιστορίας του βυζαντινού κράτους κατά το ιγ’ αιώνα, Εν Ιεροσολύμοις: Τύποις Ι. Κοινού του Π. Τάφου.
• Σαρσάκης, Ι. Α. (2018), Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης ο Άγιος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, 3^η έκ. Θεσσαλονίκη: Ορθόδοξος Κυψέλη.
• Σταυρίδου-Ζαφράκα, Α. (2016), Βυζάντιο 13^ος αιώνας από την κατάρρευση στην ανασυγκρότηση: κράτος της Ηπείρου-Αυτοκρατορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών.