Του Τάσου Μοσχονά,
Μια αλληγορική τοιχογραφία του 18ου αιώνα για τη μοίρα του ανθρώπου, σωζόμενη σε καλή κατάσταση στην Τσαριτσανή Ελασσόνας. Τρεις ομόκεντροι κύκλοι με κέντρο τον Ήλιο. Στο εξωτερικό τμήμα, ο τροχός της ζωής με έντεκα ακτίνες, που αντιπροσωπεύουν διαφορετικά στάδια της ανθρώπινης ζωής. Από τη γέννηση στο αναπόδραστο τέλος. Η αλληγορία με την επιγραφή «Ο Καιρός του Χρόνου», μεταβυζαντινής τεχνοτροπίας, συμβολίζει την κατάλληλη στιγμή, την αποφασιστική, στην οποία ένας άνθρωπος, στο σύντομο της ζωής, δράττει την ευκαιρία που του προσφέρεται. Αυτή η αλληγορία είναι και που τιτλοφορεί τη συλλογή αφηγημάτων του Χρίστου Ζαφείρη, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο.
Ο γεννηθείς στην Κρανιά Ελασσόνας το 1945, Χρίστος Ζαφείρης αποτελεί μια προσωπικότητα που για χρόνια καταπιάνεται σε δημοσιογραφικό και συγγραφικό επίπεδο με την ιστορία της Βόρειας Ελλάδας, και όχι μόνο. Έχοντας για χρόνια εργαστεί τόσο στον τύπο και στο ραδιόφωνο, όσο και στο πεδίο του ντοκιμαντέρ ως ερευνητής και κειμενογράφος, έχει αφήσει ηχηρό στίγμα στον τομέα της δημοσιογραφίας του τόπου και των παραδόσεων. Μέσα από πολλαπλά βιβλία, δε, έχει αναδείξει ολόκληρες εποχές, και ιδιαίτερα τη Θεσσαλονίκη, που αποτελεί και μεγάλη του αγάπη. Στον Καιρό του Χρόνου, όμως, δε στέκεται τόσο στην ιστορία του τόπου, όσο στη δική του. Μέσω 18 μικρών αφηγημάτων, η πλειονότητα των οποίων γράφτηκε κάτω από ένα βλέμμα στοχαστικό κατά την περίοδο της δύσκολης καραντίνας εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού, ο συγγραφέας αφηγείται στιγμές από τη ζωή του, καθιστώντας μας, μάλιστα, συνοδοιπόρους σε ένα ταξίδι στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Στις καλές και στις κακές του στιγμές, στην κουλτούρα της εποχής, στο πολιτικό και κοινωνικό προσκήνιο και παρασκήνιο.
Το ταξίδι αυτό ξεκινά από τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα στην Κρανιά Ελασσόνας. Μέσα σε ένα τραχύ και κρύο περιβάλλον, αναδεικνύεται μια Ελλάδα ξένη σε εμάς, αόρατη και εξαφανισμένη στο σήμερα. Οι δυσκολίες του χιονιά και της ζωής σε ένα περιβάλλον με καιρό εχθρικό και συνθήκες φτωχικές στιγματίζουν τον συγγραφέα, δίνοντάς του, όμως, ένα κίνητρο, μια εστία για το χτίσιμο μιας προσωπικότητας που εκτιμά τη φύση, την ποίηση, την ιστορία, τον λαό, τις ιστορίες και τις παραδόσεις του. Στις σελίδες αυτές συναντάμε, μεταξύ άλλων, τον καταπράσινο Όλυμπο, τη χαμένη πια κάτω από τα τουριστικά πλακάτ Σκιάθο του Παπαδιαμάντη, αλλά και οικογενειακά πρόσωπα που ενέπνευσαν τον συγγραφέα και τον στιγμάτισαν βαθιά με τις ιδέες τους και τη συμπεριφορά τους. Τα αφηγήματα αυτά διακρίνονται από γλαφυρές περιγραφές, αλλά και έντονες συγκινήσεις, δείχνοντάς μας πως τα παιδικά χρόνια, παρά την πάροδο των χρόνων, μένουν έντονα στη μνήμη μας μέσα από τις πρωτόγνωρες εικόνες, που μας ξάφνιασαν, μας συνάρπασαν, μας φόβισαν.
Σε δεύτερο χρόνο, μετατοπιζόμαστε από την παιδική ηλικία και την Ελασσόνα στη Θεσσαλονίκη, όπου και ο συγγραφέας πέρασε τα φοιτητικά του χρόνια ως φοιτητής στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Η δεκαετία του ‘60 ήταν σαρωτική για την ελληνική και παγκόσμια ιστορία και οι τεκτονικές αλλαγές γίνονται αντιληπτές μέσω των αφηγημάτων. Ξεκινώντας από μια παρουσίαση της δύσκολης οικονομικής καθημερινότητας για έναν φοιτητή από την επαρχία, ο συγγραφέας επισημαίνει τις μεταβολές στη μουσική, στον κινηματογράφο, αλλά και στην κοινωνία, παρά το γεγονός πως το κράτος γίνεται ολοένα και πιο αστυνομοκρατούμενο, ολοένα και πιο καχύποπτο και δυνητικά επικίνδυνο. Το «κράτος της κατασκοπείας» γιγαντώνεται στη Χούντα, κατά την περίοδο της οποίας ο συγγραφέας αποφασίζει να κάνει μια παύση στις σπουδές του και να επικεντρωθεί στη δημοσιογραφία, αλλά και στο αντικείμενο των σπουδών του. Τα χρόνια αυτά, όμως, σίγουρα δεν ήταν εύκολα. Ο Χρίστος Ζαφείρης ήταν μεταξύ αρκετών, που με ανυπόστατες κατηγορίες κρατήθηκαν για μήνες από το δικτατορικό καθεστώς, έχασαν τη δουλειά τους και στιγματίστηκαν κοινωνικά. Το αφήγημα αυτό, σε συνδυασμό με εκείνο που πραγματεύεται τη μετέπειτα στρατιωτική θητεία του, μέσα στα χρόνια της Χούντας, δε, στο «στρατόπεδο των αντιφρονούντων», συγκλονίζει, παρουσιάζοντάς μας μια Ελλάδα τραυματισμένη, με μεγάλες αντιθέσεις όσον αφορά την επιθυμητή κατεύθυνση της χώρας. Παρά τις δυσκολίες, όμως, τα χρόνια αυτά στιγμάτισαν βαθιά τον συγγραφέα, δίνοντάς του ερεθίσματα να λάβει αποφάσεις ζωής, που θα τον καθόριζαν στο μέλλον.
Από τα δύσκολα αυτά χρόνια, το τρίτο νοητό κεφάλαιο του βιβλίου μαζί με τα επόμενα και τελευταία αφηγήματα επικεντρώνονται στα χρόνια της μεταπολίτευσης. Από τη Θεσσαλονίκη, ο Χρίστος Ζαφείρης πλέον βρίσκεται στην Πτολεμαϊδα, όπου εργάζεται ως δάσκαλος. Μέσα από την εμπειρία του στη διδασκαλία, αλλά και την προσπάθειά του να πολιτευτεί, όντας υποψήφιος βουλευτής στον νομό Κοζάνης με το ΚΚΕ Εσωτερικού. Μέσα στο χρονικό πλαίσιο της δεκαετίας του ‘80 και της ξαφνικής ανάπτυξης-ευμάρειας που διέκρινε τα χρόνια εκείνα, παρουσιάζεται μια αλήθεια που δύσκολα εκφράζεται. Τα τραύματα του Εμφυλίου, της Χούντας, των δίπολων που φαίνονταν σιγά σιγά να εξαφανίζονται με την πτώση του κομμουνισμού, δεν ήταν παρά η επιφάνεια. Υποδόρια και ειδικά μακριά από τα αστικά κέντρα, τα πράγματα δεν άλλαξαν ποτέ ιδιαίτερα.
Το παρακράτος παρέμενε, οι προπηλακισμοί παρέμεναν, η καχυποψία, επίσης, ήταν παρούσα, ενώ ο άλλοτε γόρδιος δεσμός της ιστορικής μνήμης φαίνεται πως κόβεται από τη μεγάλη επιθυμία κράτους και πολιτών να εκμοντερνιστούν με απότομο τρόπο, οδηγώντας, αναπόφευκτα, στην κρίση του σήμερα. Ο συγγραφέας, όμως, δεν καταπιάνεται ιδιαίτερα με το σήμερα, αλλά με την προσωπική του διαδρομή εκείνα τα χρόνια. Με τη φιλία του με τον μεγάλο και ιδιόρρυθμο ποιητή Ντίνο Χριστιανόπουλο, σύμβολο της καλλιτεχνικής Θεσσαλονίκης, με τα τραύματα των «φακελωμάτων» της Χούντας, που κάηκαν κυριολεκτικά στην πυρά, αλλά και με τη μετέπειτα πορεία του στον δημοσιογραφικό χώρο στη Θεσσαλονίκη, αναζητώντας και φέρνοντας στο φως ιστορίες των ανθρώπων της επαρχίας, ανθρώπων που από ό,τι φαίνεται επρόκειτο πολύ σύντομα να έφευγαν μαζί με τις ιστορίες και τις διηγήσεις μιας ολόκληρης εποχής.
Τα αφηγήματα του Χρίστου Ζαφείρη, αλλά και ο Καιρός του Χρόνου σαν τίτλος-ομπρέλα τους, μού άφησαν μια γλυκόπικρη αίσθηση. Γλυκιά, γιατί αισθάνθηκα πως γνώρισα καλύτερα μια εποχή και τους ανθρώπους της. Γιατί διάβασα για τις έντονες μεταβολές, που έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους μέχρι τη σημερινή εποχή. Οι καθόλα προσωπικές αφηγήσεις δεν ασχολούνται πάντα με τη «μεγάλη εικόνα» ούτε επικεντρώνονται απαραίτητα σε αυτήν, αλλά πάντοτε διακρίνονται από εναργείς περιγραφές, που προϊδεάζουν και, εν τέλει, επιτρέπουν μια ευρύτερη κατανόηση ενός γενικότερου πλαισίου. Ιδιαίτερα αναφορικά με το κομμάτι της ιστορίας, και ιδιαίτερα της ιστορίας των τόπων, τα αφηγήματα απεκδύονται από μια νοσταλγική αντιμετώπιση και διακρίνονται από ρεαλισμό και ισορροπία, απομακρυνόμενα από απλοποιήσεις και ρομαντικοποιήσεις. Δείχνουν, όμως, μια συνέχεια, μια σύνδεση με το παρελθόν, πρόσφατο και απώτερο, που δεν πρέπει να αγνοηθεί, δεν πρέπει να κοπεί μαχαίρι, αν επιθυμούμε να μην επαναλάβουμε τα λάθη του.
Πικρή γεύση, όμως, όταν συνειδητοποιούμε πως οι παθογένειες καλά κρατούν και τραύματα νομιζόμενα ως επουλωμένα ξαφνικά μπροστά στα μάτια μας αποδεικνύονται ανοιχτά, ίσως με ελαφρώς αλλαγμένη μορφή. Το αποτέλεσμα; Το προσωπικό βίωμα του συγγραφέα σε συμπλήρωση του κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου μισού αιώνα. Ο άνθρωπος σε συνδυασμό με την ιστορία, σε συμπλήρωση και ως απόρροια του τόπου του και των ανθρώπων του, όπως ήταν τότε, όπως είναι τώρα, όπως —αναπόφευκτα— θα είναι πάντα. Και η συγγραφή ως βάλσαμο στις δύσκολες καταστάσεις, να ενώσει τα σκόρπια κομμάτια της σύντομης, μα γεμάτης «καιρούς» ζωής μας.
