Της Θεοδώρας Κρέπη,
Στο ξεκίνημα της τελευταίας δεκαετίας του 12ου αιώνα, λαμβάνει χώρα ένα πρωτοφανές γεγονός: ένα στράτευμα Σταυροφόρων υπό τον βασιλιά της Αγγλίας, Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο, παρεκτρέπεται από τον στόχο του και καταλαμβάνει μια χριστιανική χώρα, την Κύπρο. Σε μια δεκαετία και κάτι, την ίδια μοίρα θα έχει και η ίδια η Κωνσταντινούπολη, στο πλαίσιο μιας άλλης Σταυροφορίας. Ωστόσο, η περίπτωση της Κύπρου ήταν διαφορετική. Γιατί, εδώ και μια επταετία, η Κύπρος δεν αποτελούσε επαρχία του Βυζαντίου. Βρισκόταν υπό τον έλεγχο ενός σφετεριστή που αποκαλούσε τον εαυτό του αυτοκράτορα, εν αντιθέσει με τον νόμιμο αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη. Ο άνθρωπος αυτός ήταν ο Ισαάκιος Δούκας Κομνηνός. Και η περίοδος της διακυβέρνησής του αποτελεί την τελευταία, και αρκετά μελανή, σελίδα στην ιστορία της βυζαντινής επικυριαρχίας στην Κύπρο.
Ο Ισαάκιος Δούκας Κομνηνός, συγγενής του αυτοκράτορα Μανουήλ Α’, είχε γεννηθεί πιθανότατα το 1155. Διετέλεσε σε κάποια φάση της καριέρας του διοικητής της Κιλικίας και παντρεύτηκε μια Αρμένια πριγκίπισσα. Η όχι και τόσο ορθή διοίκησή του του στοίχισε ακριβά, καθώς συνελήφθη και φυλακίστηκε από τους Αρμένιους. Λίγο αργότερα, παραχωρήθηκε στον πρίγκιπα της Αντιοχείας, τον Νορμανδό Βοημούνδο. Απελευθερώθηκε μόνο αφότου ο αυτοκράτορας, μετά από παρότρυνση της ερωμένης του και θείας του Ισαακίου, Θεοδώρας, αλλά και την οικονομική συνεισφορά των Ναϊτών ιπποτών, πλήρωσε ένα ορισμένο ποσό ως λύτρα.
Φύσει φιλόδοξος χαρακτήρας, μετά την απελευθέρωσή του ο Ισαάκιος δεν άργησε να προχωρήσει σε ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο. Έχοντας στα χέρια του αυτοκρατορικά έγγραφα που τον διόριζαν κυβερνήτη της Κύπρου, τα οποία ενδεχομένως να είχε πλαστογραφήσει, έφτασε στο νησί περίπου το 1183/4 και σφετερίστηκε την εξουσία, βυθίζοντας την Κύπρο σε μια επταετία μαρασμού και τυραννίας. Ο Ισαάκιος υιοθέτησε για τον εαυτό του τον τίτλο του αυτοκράτορα. Έκοψε μάλιστα δικά του νομίσματα, στα οποία εικονιζόταν με την αυτοκρατορική ενδυμασία.
Οι πηγές της εποχής κάνουν λόγω για τυραννική διακυβέρνηση του Ισαακίου. Ο «αυτοκράτορας» της Κύπρου καπηλεύτηκε τα πλούτη του νησιού, επέβαλε βαρύτατη φορολογία και διέπραξε φριχτά εγκλήματα, όπως δολοφονίες, ακρωτηριασμούς και κακοποίηση γυναικών, ακόμα και παρθένων. Η επταετία της επικυριαρχίας του περιγράφεται με τα πιο μελανά χρώματα, ενώ ο ίδιος, συγκρινόμενος με τον τότε αυτοκράτορα, Ανδρόνικο Α’, που επίσης ήταν εξαιρετικά μισητός στους σύγχρονούς του ιστορικούς, θεωρείται πως δεν υστερεί καθόλου σε βιαιότητα.
Το 1186/7 ο νέος αυτοκράτορας, Ισαάκιος Β’ Άγγελος, στέλνει ισχυρό στόλο εναντίον του συνονόματού του στην Κύπρο. Σε αυτό το σημείο, ο κυβερνήτης της Κύπρου έλαβε την πολύτιμη βοήθεια ενός Νορμανδού ναυάρχου, που βρισκόταν στις υπηρεσίες του βασιλιά της Σικελίας Γουλιέλμου Β’ Αγαθού, του Margaritone. Αμφότεροι ήταν γαμπροί του βασιλιά της Σικελίας, καθώς είχαν παντρευτεί αδελφές του, ο Ισαάκιος σε δεύτερο γάμο. Ο Margaritone κατάφερε να υπερνικήσει τα βυζαντινά πλοία, ενώ ο Ισαάκιος αντιμετώπισε με επιτυχία τα χερσαία στρατεύματα.
Τα επόμενα χρόνια της διακυβέρνησής του κύλησαν μάλλον, σχετικά, ήρεμα για τον Ισαάκιο, αλλά σε καμία περίπτωση για το λαό της Κύπρου, μιας και ο Ισαάκιος συνέχιζε ακάθεκτος τις καταχρήσεις του. Το τέλος της επικυριαρχίας του ήρθε λίγα χρόνια μετά, το 1191, και από τη Δύση. Αλλά σε αυτό το σημείο ας δούμε τις εξελίξεις στην Ανατολή. Το 1187, μετά τη μάχη του Χαττίν, οι μουσουλμάνοι, με αρχηγό τους τον περιβόητο Σαλαντίν, ανακατέλαβαν την Ιερουσαλήμ. Το σοκ για τη δυτική καθολική κοινωνία ήταν μεγάλο, και σύντομα κηρύχθηκε νέα σταυροφορία για την απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ από τους αλλόθρησκους. Την ηγεσία ενός σταυροφορικού στρατού ανέλαβε ο βασιλιάς της Αγγλίας, ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος. Η μεταφορά των Σταυροφόρων στην Ανατολή αποφασίστηκε να γίνει δια θαλάσσης.
Την άνοιξη του 1191 ο Ριχάρδος και τα πλοία του αγκυροβολούν στη Ρόδο. Εκεί ο βασιλιάς πληροφορείται πως, κάποια από τα πλοία του, έχουν αποσχιστεί από τον στόλο, καθώς χάθηκαν στη διάρκεια μιας καταιγίδας, και βρίσκονταν πλέον στην Κύπρο. Ανάμεσα σε αυτά ήταν και το πλοίο που μετέφερε τις δύο γυναίκες της αποστολής, την αδελφή του Ριχάρδου, Ιωάννα, και την αρραβωνιαστικιά του, Berengaria. Το πρόβλημα όμως για τους Άγγλους δεν ήταν αυτό. Μαθεύτηκε πως ο σκληρός και τυραννικός κυβερνήτης της Κύπρου, αντί να δώσει καταφύγιο στους Σταυροφόρους, φυλάκισε όσους σώθηκαν από το ναυάγιο, αφού πρώτα σφετερίστηκε τα τιμαλφή τους. Όσο για το πλοίο, στο οποίο επέβαιναν οι κυρίες, που βρισκόταν έξω από το λιμάνι της Λεμεσού, ο Ισαάκιος επεδείκνυε ξεκάθαρα εχθρική συμπεριφορά απέναντί του.
Μαθαίνοντας τα νέα αυτά, ο Ριχάρδος έπλευσε για την Κύπρο, αποφασισμένος να την καταλάβει. Οι λόγοι του για την απόφαση αυτή, ίσως να μην ήταν καθαρά προσωπικοί. Πιθανότατα, ο Άγγλος βασιλιάς είχε κατανοήσει πολύ καλά τη σημασία του νησιού, λόγω της στρατηγικής του θέσης, και είχε υπόψη του, πως θα μπορούσε να αποτελέσει πολύτιμο ενδιάμεσο σταθμό και βάση για τις επιχειρήσεις των Σταυροφόρων στην Ανατολή. Τώρα που ο σφετεριστής αυτοκράτορας της Κύπρου του είχε δώσει μια ωραιότατη αφορμή, πώς θα μπορούσε να την αγνοήσει;
Σύντομα ο Ριχάρδος έφθασε στην Κύπρο. Πριν προβεί σε οποιαδήποτε ενέργεια, προσπάθησε να διαπραγματευτεί με τον Ισαάκιο, ζητώντας την απελευθέρωση των αιχμαλώτων στρατιωτών του και την επιστροφή των υπαρχόντων τους. Ο Ισαάκιος αρνήθηκε, διατεινόμενος πως δεν φοβάται τον Άγγλο βασιλιά και τις απειλές του. Μέγα λάθος, όπως αποδείχθηκε. Ο Ριχάρδος εξαπέλυσε άμεσα επίθεση στη Λεμεσό στις αρχές Μαΐου. Την κατέλαβε εξαιρετικά γρήγορα, αφού οι στρατιώτες του Ισαακίου δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τους τοξότες του Ριχάρδου και διασκορπίστηκαν. Η πόλη έπεσε σε αγγλικά χέρια και σύντομα ακολούθησαν και άλλες κατακτήσεις. Πριν από αυτό όμως, ο Ριχάρδος φρόντισε να παντρευτεί την αρραβωνιαστικιά του στο παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου.
Βλέποντας τους υπηκόους του να τον εγκαταλείπουν, ο Ισαάκιος προσπάθησε να έρθει σε συμφωνία με τον Ριχάρδο, οπισθοχώρησε όμως την τελευταία στιγμή. Ο Ριχάρδος συνέχισε την κατάκτηση, έχοντας στο πλευρό του και τον έκπτωτο βασιλιά της Ιερουσαλήμ, Guy de Lusignan, με τις δυνάμεις του. Σύντομα, το μεγαλύτερο μέρος του νησιού βρισκόταν στα χέρια τους. Έμεναν μόνο κάποιες περιοχές στα βόρεια, τις οποίες ο Ισαάκιος προσπαθούσε να υπερασπιστεί. Λύγισε όμως όταν το φρούριο της Κερύνειας, όπου βρίσκονταν η σύζυγος και η πολυαγαπημένη του κόρη, κατακτήθηκε από τις δυνάμεις του Guy de Lusignan. Τότε αποφάσισε να παραδοθεί, με μόνο όρο να μην τον δέσουν με σιδερένια δεσμά. Πιστός στον λόγο του, ο Ριχάρδος παρήγγειλε για χάρη του αιχμαλώτου του ασημένια.
Με τον Ισαάκιο «αργυροδέσμιο» και την Κύπρο κατεκτημένη, ο Ριχάρδος απέπλευσε στις 5 Ιουνίου για την Άκρα, αφήνοντας πίσω του δύο τοποτηρητές. Ο Ισαάκιος φυλακίστηκε στο φρούριο Margat της Συρίας, το οποίο είχαν κατακτήσει οι Ιωαννίτες λίγα χρόνια νωρίτερα και όπου τελικά πέθανε, το 1195/6. Σύμφωνα όμως με μια άλλη εκδοχή, περίπου το 1194 απελευθερώθηκε και κατέφυγε στο σελτζουκικό σουλτανάτο του Ρουμ, στο Ικόνιο. Πέθανε το 1195/6, μάλλον από δηλητηρίαση.
Όσο για την Κύπρο, σύντομα αγοράστηκε από τους Ναΐτες ιππότες. Όμως η σκληρή διακυβέρνησή τους οδήγησε σε εξέγερση των Κυπρίων. Το νησί επιστράφηκε στους Άγγλους, οι οποίοι το πούλησαν στον Guy de Lusignan. Ο τελευταίος εγκαθίδρυσε τη δυναστεία των Lusignan, που έμελλε να κυβερνήσει την Κύπρο για δύο αιώνες, αποκόπτοντάς την οριστικά από το Βυζάντιο και εντάσσοντάς τη στη δυτική σφαίρα επιρροής, χωρίς όμως ο ντόπιος πληθυσμός να χάσει την ελληνικότητά του, παρά τις αλλαγές σε πολιτικό και όχι μόνο επίπεδο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Brand, C. M. (1991), “Isaac Komnenos”, The Oxford Dictionary of Byzantium, v. II, New York: Oxford University Press, p. 1011-1012.
- Norwich, J. J. (2011), Mare Nostrum: Μια ιστορία της Μεσογείου, Αθήνα: Εκδ. Γκοβόστη, σ. 172-174.
- Savvides, A. G. C. (2019), On Isaac Ducas Comnenus’ Cypriot “separatist” state (A. D. 1184/85-1191). The last of the Cypriot revolts against Byzantium, Athens: Papazisis Publishers S. A.
