Της Ιωάννας Λυμιώτη,
Η νοσταλγία, ως συναίσθημα σύμφυτο με την ανθρώπινη φύση, εμφανίζεται παντού και πάντα χωρίς εξαιρέσεις. Ως λέξη, υποδηλώνει την ανικανοποίητη επιθυμία επιστροφής στο παρελθόν, στο σπίτι, στα -πιο αθώα- παιδικά χρόνια, μία επιθυμία που μας συνοδεύει σε όλη την πορεία της ζωής μας και μας χαρακτηρίζει σε όλα τα επίπεδα. Η νοσταλγία συντροφεύει από έναν ηλικιωμένο που θυμάται τα μακρινά νεανικά του χρονιά μέχρι έναν έφηβο που αφήνει για πρώτη φορά το σπίτι που μεγάλωσε, ή ακόμα κι ένα μικρό παιδί που αναπολεί τις καλοκαιρινές του διακοπές. Η έντονη αυτή επίδραση της σε προσωπικό επίπεδο είναι που έχει προκαλέσει σήμερα την πολύπλευρη εκμετάλλευση της από την pop κουλτούρα, την βιομηχανία της διαφήμισης αλλά και του θεάματος με στόχο τι άλλο παρά το κέρδος.
Όπως φαίνεται από τα συνθετικά της (νόστος + άλγος), η λέξη νοσταλγία κατά κυριολεξία δηλώνει τον πόνο και την θλίψη που προκαλείται από την επιθυμία επιστροφής στο σπίτι. Σήμερα, όμως, χρησιμοποιείται κυρίως με μεταφορική σημασία ως αναπόληση των παρελθοντικών χρόνων κι επιθυμία ανάκτησης των παιδικών συναισθημάτων κι όχι απαραίτητα ως επιστροφή σε μία συγκεκριμένη φυσική τοποθεσία. Ως συναίσθημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κι’ αυτό γιατί δεν μπορούμε εύκολα να δώσουμε θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Αν λάβουμε υπόψη μας πως δεύτερο συνθετικό της είναι η λέξη «άλγος» (=πόνος) θα ήταν πιο λογικό να την χρησιμοποιούμε με αρνητική χροιά. Στην πράξη, όμως, διαπιστώνεται ότι δεν είναι αμιγώς αρνητικά χρωματισμένη.
Η ιδιαιτερότητα της νοσταλγίας εντοπίζεται στις ψυχολογικές συνέπειες που αυτή επιφέρει σε όποιον την βιώνει. Αναμφισβήτητα, η αναπόληση των «παλιών κάλων καιρών» προκαλεί μία μορφή θλίψης ή ακριβέστερα μελαγχολίας, λόγω της υπενθύμισης ότι οι αναμνήσεις αυτές έχουν ανεπίστρεπτα χαθεί. Ταυτόχρονα όμως προκαλείται κι ένα έντονο αίσθημα χαράς, ικανοποίησης και ευγνωμοσύνης λόγω του ότι έχουμε κάνει κτήμα μας τις συγκεκριμένες στιγμές, οι οποίες και θα μας συντροφεύουν ως μνήμες για το υπόλοιπο της ζωής μας. Αφήνεται, έτσι, μία γλυκόπικρη γεύση σε οποίον την αισθάνεται, εξακολουθεί όμως να είναι επιθυμητή, αφού αφενός αποτελεί συνδετικό κρίκο του παρελθόντος με το παρόν κι αφετέρου επιβεβαιώνει την ύπαρξη κάλων αναμνήσεων, δίνοντας ελπίδα για το μέλλον.
Η νοσταλγία, λοιπόν, έχει ως αφετηρία προσωπικές αναμνήσεις βγαλμένες από το παρελθόν οι οποίες έρχονται να μας προσφέρουν ζεστασιά και παρηγοριά, ωστόσο δεν εξαντλείται στη ρεαλιστική και ακριβή απεικόνιση τους. Αντίθετα, συνδέεται απόλυτα με μια έντονη ωραιοποίηση κι εξιδανίκευση του παρελθόντος παρουσιάζοντας το ως μία ιδανική εποχή. Κατά πολλούς, μάλιστα, αποτελεί έναν αμυντικό μηχανισμό της συνείδησης απέναντι στην νέα σκληρή και δύσκολη πραγματικότητα, η οποία τροφοδοτούμενη από τη φαντασία κι ένα σύνολο ψευδαισθήσεων ικανοποιεί την επιθυμία αποφυγής αντιμετώπισης της πραγματικότητας και παλινδρόμησης στο φαινομενικά πιο «απλό» παρελθόν. Η έντονη αυτή εξιδανίκευση γίνεται φανερή αν λάβουμε υπόψη μας ότι πολλές φορές η νοσταλγία έχει ως αντικείμενο βιώματα που δεν έχουμε καν ζήσει οι ίδιοι. Για παράδειγμα, παρακολουθώντας ταινίες, οι οποίες έχουν στόχο στο να «πουλήσουν» τη νοσταλγία, μπορεί να αισθανθούμε ότι μας λείπει μία εποχή στη οποία δεν ήμασταν καν γεννημένοι!
Όπως κάθε συναίσθημα που μας «εγκλωβίζει» στο παρελθόν έτσι και η νοσταλγία εκ πρώτης όψεως φαίνεται να έχει αρνητικές συνέπειες στην ψυχοσύνθεσή μας. Ωστόσο, στην πραγματικότητα πολλοί ειδικοί ψυχολόγοι τονίζουν ότι το νοσταλγικό αίσθημα λειτουργεί αντιθέτως ευεργετικά. Οι ευχάριστες αναμνήσεις (έστω κι αν μέρος αυτών προέρχεται από ψευδαισθήσεις) ενισχύουν τη θετική μας διάθεση και την αισιοδοξία. Βοηθούν στην επικοινωνία και τη σύνδεση μας με άλλους ανθρώπους στη βάσει κοινών εμπειριών, δίνοντας μας την αίσθηση μιας κοινής προέλευσης. Ταυτόχρονα, συμβάλλουν στην ανάπτυξη αυτογνωσίας καθώς μέσα από την ανασκόπηση του παρελθόντος είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε τι ακριβώς είναι αυτό που μας λείπει, τι μας έκανε χαρούμενους και πώς το είχαμε αποκτήσει. Με αυτόν τον τρόπο, γνωρίζουμε καλύτερα τον εαυτό μας, το οποίο είναι αναγκαίο συστατικό της ψυχικής ισορροπίας σε όλα τα στάδια της ζωής μας.
Είναι φανερό, λοιπόν, πως είτε με μελαγχολικό είτε με ευχάριστο τρόπο η αναπόληση αυτή μας συγκινεί. Και όπως κάθε τι που συγκινεί, έτσι και η νοσταλγία «πουλάει» στο κοινό, γι’ αυτό κι αποτελεί εδώ και χρονιά αντικείμενο εκμετάλλευσης από το σύνολο της pop κουλτούρας. Ο λόγος που η νοσταλγία αποτελεί συχνά αντικείμενο ταινιών, σειρών βιβλίων και η πρόκληση της στόχο τους, είναι η καθολικότητα που την χαρακτηρίζει. Απεικονίζοντας μελωδίες, εικόνες ή συνήθειες από μία παλαιότερη εποχή, εγείρονται παρόμοια συναισθήματα σε μία ολόκληρη γενιά ανθρώπων οι οποίοι θα ανταποκριθούν με παρόμοιο τρόπο στα προβαλλόμενα ερεθίσματα. Ταινίες οι οποίες φέρνουν στο προσκήνιο ευχάριστες παιδικές μνήμες κόβουν περισσότερα εισιτήρια, ενώ οι σειρές που δημιουργούν ένα ευχάριστο, ζεστό, νοσταλγικό κλίμα κερδίζουν τον αγώνα της τηλεθέασης. Η εκμετάλλευση αυτή δεν αποτελεί παρά ένα επιχειρηματικό τρικ που έχει ως αποτέλεσμα να ελέγχει τον δεκτή συναισθηματικά κι αισθητικά οδηγώντας τον προς την κατανάλωση του καλλιτεχνικού προϊόντος.
Τόσο η παραπάνω εμπορευματοποίηση της νοσταλγίας όσο και η πιθανότητα εγκλωβισμού στο παρελθόν που τη συνοδεύει, καθιστούν απαραίτητο τον διαχωρισμό της γνήσιας αναπόλησης του παρελθόντος με αυτή που τεχνητά δημιουργείται κι επιβάλλεται από την pop κουλτούρα ή αυτή που εξιδανικεύοντας το χθες καταλήγει να σε παγιδεύει σε αυτό.
Εφόσον επιτύχουμε αυτόν τον διαχωρισμό, η νοσταλγία δεν θα πρέπει να μας προκαλεί ούτε φόβο ούτε θλίψη. Αυτή η γλυκιά μελαγχολία που μας φέρνει, δεν αποτελεί πάρα επιβεβαίωση ενός ευχάριστου παρελθόντος που μας διαμόρφωσε κι έθεσε γερές βάσεις για ένα ακόμα πιο ευχάριστο μέλλον. Όπως άλλωστε αναφέρει και ο ποιητής Γ. Σαραντάρης: «Κατάγομαι από τα παιδικά μου χρόνια», τα οποία είναι φυσικό που και που να αναπολούμε…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η λέξη Νοσταλγία δεν είναι ελληνική, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
- How Hollywood manipulates you by using your childhood memories, qz.com, διαθέσιμο εδώ
- Εμπρός – Πίσω! Γιατί Τόση Νοσταλγία Πια;, comicdom.gr, διαθέσιμο εδώ
