Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Κάθε φορά που πέφτει στα χέρια μου ένα βιβλίο που συγκεντρώνει και ομαδοποιεί θεωρίες της περιφερειακής ανάπτυξης, με πιάνει όλο και μεγαλύτερο δέος για τον πλούτο των θεωρητικών προσεγγίσεων που έχουν διαμορφωθεί στο πλαίσιο της περιφερειακής επιστήμης. Το πιο πρόσφατο βιβλίο είναι αυτό του Λαγός (2007) και αποτελεί μια φιλόδοξη προσέγγιση συγκέντρωσης και περιγραφικής παρουσίασης του συνόλου των θεωριών που επηρέασαν την ίδια την περιφερειακή επιστήμη και την περιφερειακή πολιτική.
Η περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη, συνδυάζει τα περιφερειακά οικονομικά με τα οικονομικά της ανάπτυξης. Πολλές φορές, τα περιφερειακά οικονομικά ορίζονται ως ο κλάδος που μελετά τις οικονομικές διαδικασίες με εμπειρικά δεδομένα σε διοικητικό επίπεδο και ασχολείται πρωτίστως με φαινόμενα οικονομικών δραστηριοτήτων με χωρική συγκέντρωση, όμως στην πραγματικότητα είναι κάτι πολύ πιο πλούσιο από αυτά: είναι ο κλάδος της οικονομικής επιστήμης, που ενσωματώνει τη διάσταση «χώρος» στην ανάλυση των λειτουργιών της αγοράς (Capello, 2019). Το επόμενο σημείο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι δεν πρέπει να ταυτίζουμε την οικονομική ανάπτυξη με τη μεγέθυνση, καθώς η πρώτη αφορά τη διαρθρωτική μεταβολή στην οικονομική και κοινωνική διαδικασία, ενώ η δεύτερη περιορίζεται στην αύξηση του πραγματικού προϊόντος και του εισοδήματος.
Οι περιφερειολόγοι είναι οι επιστήμονες που ασχολούνται με τα περιφερειακά προβλήματα, δηλαδή προσπαθούν να ερμηνεύσουν θεωρητικά τα περιφερειακά φαινόμενα με πιο χαρακτηριστικό εκείνο της άμβλυνσης των περιφερειακών ανισοτήτων. Το μεγάλο ιστορικό εύρος και οι αγεφύρωτες διαφορές τους, καθιστούν την ενασχόληση με την περιφερειακή ανάπτυξη μια πρόσκληση. Οι θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης ήταν το αποτέλεσμα της συγχώνευσης ιδεών που προτάθηκαν από τις θεωρίες της ανάπτυξης και της εγκατάστασης (παρακάτω γράφημα).
Η προβληματική της περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης ξεκινάει με τη σκέψη του Smith και όλη η Κλασική Πολιτική Οικονομία συνέβαλε στη θεωρητική τεκμηρίωση της αναπτυξιακής διαδικασίας, θεμελιώνοντας τη νεοκλασική μικροοικονομία, την κεϋνσιανή μακροοικονομία, τη νεοκλασική σύνθεση, τη μαρξιστική σκέψη και τις νεομαρξιστικές προσεγγίσεις. Αν και έχουν προταθεί διαφορετικές ταξινομήσεις των θεωριών, ο Λαγός (2007) παρουσιάζει πέντε θεωρίες της περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης:
Κλασικές θεωρίες
Οι κλασικοί ξεκινούν με τη φύση του ανθρώπου και της κοινωνίας και επιδιώκουν να διαγνώσουν τη λειτουργία του οικονομικού μηχανισμού, με σκοπό να εντοπίσουν τις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις ή τους κυρίαρχους παράγοντες από τους οποίους μπορεί να ερμηνευτεί η πτώση του κέρδους και που τελικά προσδιορίζουν την εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος. Κύριος στόχος τους είναι η κατασκευή γενικών θεωριών του μηχανισμού λειτουργίας και εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος. Η έννοια της υποανάπτυξης θίγεται ελάχιστα, καθώς θεωρείται κάτι παροδικό και που εξαφανιστεί λόγω των γενικών αρχών εξέλιξης της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Οι περιφερειακές ανισότητες θεωρούνται ως παράγωγες συνέπειες του καπιταλιστικού τρόπου ανάπτυξης.
Νεοκλασικές θεωρίες
Η Νεοκλασική σκέψη περιλαμβάνει τέσσερεις διαφορετικές σχολές σκέψης: την Αγγλική, της Βιέννης, της Λοζάνης και τη Γαλλική. Όλοι εργάστηκαν με το υπόδειγμα της «στάσιμης» ισορροπίας, όπου θεωρούν ότι η οικονομική ισορροπία διαταράσσεται παροδικά από την τεχνική πρόοδο και την αύξηση του πληθυσμού και κάθε φορά ισορροπεί εκ νέου. Αντικειμενικός σκοπός δεν είναι η διερεύνηση των αιτιών που προκαλούν την άνιση περιφερειακή ανάπτυξη, αλλά η αναζήτηση του πλαισίου, των προϋποθέσεων και των μηχανισμών που θα εξασφαλίζουν μακροχρόνια ισόρροπη περιφερειακή ανάπτυξη. Ο ανταγωνισμός θεωρείται ο παράγοντας που εξασφαλίζει την εξισορροπημένη περιφερική ανάπτυξη, δηλαδή ο μηχανισμός της αγοράς συμβάλλει στη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων. Με αυτήν τη λογική, οι ανισότητες προκαλούνται από την αδυναμία προσαρμογής της συνολικής προσφοράς και ζήτησης.
Κεϋνσιανές θεωρίες
Οι κλασικές και νεοκλασικές θεωρίες βασίζονται στην ανάγκη για αέναη μεγέθυνση του εθνικού προϊόντος και επιβίωσαν κοντά στους δύο αιώνες. Καταλύτης, όμως, αποδείχθηκε η κρίση του 1929-32, όταν αποκαλύφθηκε η αστάθεια του οικονομικού συστήματος και ανέδειξε την αδυναμία αυτών των θεωριών να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της οικονομικής ανάπτυξης με τρόπο που να διασφαλίζει την πρόοδο και στην ευημερία. Η σκέψη του Κέυνς ανατρέπει το δόγμα των προηγούμενων θεωριών που πρέσβευε ότι η προφορά μπορεί να δημιουργήσει τη δική της ζήτηση και να ισορροπεί σε διαφορετικά επίπεδα άσχετα από το επίπεδο απασχόλησης. Θέτει νέες βάσεις στις οποίες δεν υπάρχει αναγκαστικά ένα σημείο ισορροπίας που τείνει αναγκαστικά το σύστημα. Οι περισσότερες θεωρίες στηρίζουν τις παραδοχές τους στον κλαδικό διαχωρισμό της οικονομίας μεταξύ ενός σύγχρονου και ενός παραδοσιακού τομέα. Ο σύγχρονος τομέας σχετίζεται με την αστικοποίηση, την εκβιομηχάνιση, την τεχνολογία και την επιχειρηματικότητα και θεωρείται η «ατμομηχανή» της ανάπτυξης.
Φιλελεύθερες, εξελικτικές θεωρίες
Γίνεται σταδιακά αντιληπτό ότι οι οικονομικές πολιτικές που μέχρι τώρα αγνοούσαν τις περιφερειακές οικονομικές ανισότητες, με κυρίαρχη τη στρατηγική προσέλκυση βιομηχανικών επενδύσεων, προκάλεσε στασιμότητα και αναποτελεσματικότητα. Τα γενικά οικονομικά μεγέθη δίνουν μια στρεβλή εικόνα της πραγματικότητας, καθώς πίσω από τα μεγέθη κρύβονται οι περιφερειακές ανισότητες, οι οποίες σχετίζονται με την αποδοτικότητα των συντελεστών παραγωγής και εμφανίζονται με τη μορφή μιας χωρικής συγκεντροποίησης της οικονομικής ανάπτυξης σε ορισμένες περιοχές. Αυτή η συγκεντροποίηση δημιουργεί το φαινόμενο της οικονομικής εξάρτησης των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών από τις οικονομικά προηγμένες. Μέχρι και τις δεκαετίες του ’40 και ’50, η προσέγγιση των περιφερειακών ανισοτήτων στηρίχτηκε σε έννοιες όπως οι εσωτερικές/εξωτερικές οικονομίες κλίμακας, στην παραγωγή, το κρίσιμο μέγεθος των αγορών ή πολιτικών και οι χωρικές και κλαδικές διασυνδέσεις. Από το 1955, το πρόβλημα της περιφερειακής ανάπτυξης αποτελεί αντικείμενο σοβαρού προβληματισμού. Οι εκφραστές εντοπίζουν τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις που έχει η λειτουργία των δυνάμεων της ελεύθερης αγοράς στον χώρο, περιέγραψαν τους μηχανισμούς πόλωσης της αναπτυξιακής διαδικασίας και πρότειναν μέτρα κρατικής παρέμβαση για την ισορροπία των δυνάμεων της αγοράς και κατ’ επέκταση για την άμβλυνση των περιφερειακών ανισοτήτων.
Μαρξιστικές και Νεομαρξιστικές
Οι θεωρητικές προσεγγίσεις που έχουν αναλυθεί μέχρι τώρα βασίζονται κυρίως στην αναδιανομή του προϊόντος ή του εισοδήματος, που παράγεται στο πλαίσιο της λειτουργίας της ελεύθερης αγοράς και στην ισομερή μεγέθυνση που επιτυγχάνεται με κρατική παρέμβαση. Η λογική ξεπεράσματος του περιφερειακού προβλήματος στηρίζεται σε δύο βασικούς πυλώνες: της αυτοεξισορρόπισης και της ανισορροπίας. Παρόλα αυτά, καθοριστικός παράγοντας είναι το ιδιωτικό κεφάλαιο και η ελευθερία δράσης του για τον προσανατολισμό προς τη σωστή κατεύθυνση. Οι ριζοσπαστικές θεωρίες, στον αντίποδα, εξετάζουν το ερώτημα ποιος ωφελείται από την επέκταση του καπιταλισμού, οι υποανάπτυκτες ή οι ανεπτυγμένες οικονομίες. Ο Μαρξ είναι ο θεμελιωτής της θεωρίας του Ιμπεριαλισμού, που έχει ως κυρίαρχο θέμα τη διερεύνηση των αιτιών στις οποίες οφείλεται η επεκτατική αναγκαιότητα του καπιταλισμού και τις επιπτώσεις που μπορούν να έχουν οι εμπορικές συναλλαγές στο καπιταλιστικό κέντρο και στην περιφέρεια των υπανάπτυκτων χωρών. Βέβαια, οι μαρξιστικές και νεομαρξιστικές θεωρητικές αναλύσεις και οι εμπειρικές έρευνες αντιμετωπίζουν περιστασιακά το περιφερειακό πρόβλημα. Ενώ δεν προσπαθούν να δώσουν ένα αυτόνομο θεωρητικό πρότυπο περιφερειακής ανάπτυξης, με τις περιφερειακές ανισότητες να αντιμετωπίζονται ως τμήμα της όλης ερμηνείας της λειτουργίας και ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και αναπαραγωγής του κεφαλαίου και της εργατικής δύναμης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Capello, R. (2019). Regional development theories and formalised economic approaches: An evolving relationship. Italian Economic Journal, 5(1), 1-16.
-
Λαγός, Δ. (2007). Θεωρίες περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης. Εκδόσεις Κριτική.
