Της Περσεφόνης Βλαχούτσικου,
Η σκέψη έξω από κάθε προκατάληψη αισθητική ή ηθική και με την απουσία κάθε ελέγχου από τη λογική, προβάλλει την πραγματική της λειτουργία. Δημιουργεί έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης και έκφρασης των συνειδητών και ασυνείδητων εικόνων του νου. Τον συλλογισμό αυτόν ονομάζουμε Σουρεαλισμό ή Υπερρεαλισμό. Στηρίζεται στο αδιάφορο παιχνίδι της σκέψης. Εμφανίζεται ως η λύση σε σημαντικά θέματα της ζωής, επιχειρώντας να απορρίψει την αποτελεσματικότητα άλλων ψυχικών μεθόδων. Μερικές φορές ο όρος χρησιμοποιείται και διαφορετικά, για να υποδηλώσει κάτι που προέρχεται από τη φαντασία ή είναι παράλογο.
Sur/επάνω, επί + realisme/ρεαλισμός, πραγματικότητα
Ο επαναστατικός κόσμος της τέχνης ξεκινά να εκπροσωπεί το κίνημα του υπερρεαλισμού στις αρχές του 20ού αιώνα, κατά την περίοδο του μεσοπολέμου που εξελίσσεται σε ένα ευρύτερο καλλιτεχνικό και πολιτικό ρεύμα. Οι εκπρόσωποί του επιχείρησαν διαφόρων ειδών καινοτόμες αλλαγές, επηρεάζοντας επόμενες καλλιτεχνικές γενιές. Εναντιώθηκαν στην ηθική κρίση που είχε προκαλέσει ο Δυτικός πολιτισμός, αντιπροτείνοντας μια ευρύτερη οπτική για την ερμηνεία των υπαρχουσών αξιών σε κάθε επίπεδο της ανθρώπινης ζωής. Στον χώρο της πολιτικής, δύο υπήρξαν τα κυριότερα συνθήματα των υπερρεαλιστών: «Να αλλάξουμε τη ζωή» (Αρθούρος Ρεμπώ), «Να αλλάξουμε τον κόσμο» (Καρλ Μαρξ).
Στον καλλιτεχνικό χώρο, ο «αυτοματισμός» παρουσιάστηκε ως το κύριο μέσο έκφρασης, που μέσω της τεχνικής της αυτόματης γραφής ή της σχεδίασης, θα απελευθέρωνε τον άνθρωπο από τα δεσμά της λογικής, ωθώντας τον να λειτουργήσει αυθόρμητα και ασυνείδητα, χωρίς κανένα στοιχείο αυτολογοκρισίας ή ηθικού και αισθητικού περιορισμού. Έτσι, στα βασικά του προστάγματα συμπεριλαμβάνεται η διακήρυξη του μη κομφορμισμού.
Η αυτόματη μέθοδος στην τέχνη της ζωγραφικής επιτυγχάνεται με τις τυχαίες κινήσεις του πινέλου πάνω στο χαρτί. Ένας από τους κύριους εκφραστές του επαναστατικού κινήματος υπήρξε ο Marcel Duchamp, δημιουργός του ριζοσπαστικού πίνακα «Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα» / “Nude descending a staircase/ Nu descendant un escalier”. Ενός πίνακα που θεωρείται από τους πιο διάσημους για την εποχή του. Το έργο είναι μια ελαιογραφία σε καμβά με διαστάσεις 1,47 εκ. x 89,2 εκ. σε πορτρέτο και απεικονίζει μία φιγούρα που κινείται αφηρημένα στοn χώρο και εντυπωσιάζει με τα καφέ και τις ώχρες της.
Τα μέρη του σώματος της μορφής είναι ευδιάκριτα καθώς αποτελούνται από κωνικά και κυλινδρικά στοιχεία, συναρμολογημένα μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο, ώστε να υποδηλώνουν ρυθμό και να μεταφέρουν στον θεατή την ακριβή κίνηση της φιγούρας που συγχωνεύεται στον εαυτό της. Τα σκοτεινά χρώματα στο φόντο ωθούν τη σιλουέτα σε πρώτο πλάνο, ενώ τα περιγράμματα που βρίσκονται στο σώμα της χρησιμεύουν ως γραμμές κίνησης που τονίζουν τη δυναμική της. Τα τονισμένα τόξα φαίνεται να υποδηλώνουν μια ωστική πυελική κίνηση. Μία κίνηση αριστερόστροφη, με αφετηρία την πάνω αριστερή γωνία και τέρμα της την κάτω δεξιά. Η κλίση της φαινομενικά παγωμένης ακολουθίας γίνεται πιο διαφανής, το ξεθώριασμα της οποίας προφανώς έχει σκοπό να προσομοιώσει το «παλαιότερο» τμήμα. Στις άκρες του πίνακα, τα βήματα υποδεικνύονται με πιο σκούρα χρώματα. Το κέντρο του πίνακα είναι ένα κράμα φωτός και σκοταδιού, που ερεθίζεται πλησιάζοντας τις άκρες. Η συνολική ζεστή, μονόχρωμη παλέτα κυμαίνεται από κίτρινη ώχρα έως σκούρες, σχεδόν μαύρες αποχρώσεις. Τα χρώματα είναι ημιδιαφανή.
Στη σύνθεση, ο Duchamp, επηρεασμένος από τη χρονοφωτογραφία του Etiene-Jules Marey και άλλων, ορίζει την κίνηση με διαδοχικές επάλληλες εικόνες, παρόμοιες με τη στροβοσκοπική φωτογραφία. Υπέβαλε το έργο για να εμφανιστεί μαζί με τους κυβιστές στην 28η έκθεση των ανεξάρτητων καλλιτεχνών στο Παρίσι το 1912 με πρώτο τίτλο «Nu descendant l’escaliernd». Η επιτροπή αντιτάχθηκε στο έργο και τόνισαν πως «το έργο έχει υπερβολικά μεγάλο τίτλο» και ότι «δεν ζωγραφίζει κανείς γυμνό που κατεβαίνει μία σκάλα… είναι γελοίο… ένα γυμνό πρέπει να είναι σεβαστό». Στη συνέχεια, ο πίνακας εκτέθηκε το 1913 στη Νέα Υόρκη, όπου οι Αμερικανοί, συνηθισμένοι στη νατουραλιστική τέχνη, σκανδαλίστηκαν. Του ζήτησαν να αποσύρει εντελώς τον πίνακα ή να ζωγραφίσει πάνω από τον τίτλο και να τον μετονομάσει σε άλλο.
Κάτω αριστερά, ο Marcel Duchamp κρατά εν τέλει τον τίτλο «NU DESCENDANT UN ESCALIER» με κεφαλαία γράμματα, τα οποία μπορεί να σχετίζονται ή όχι με το έργο. Το σχήμα της φιγούρας δεν περιέχει στοιχεία για την ηλικία της. Δεν περιέχει στοιχεία για την ατομικότητα ή τον χαρακτήρα της. Το φύλο «nu» είναι αρσενικό. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του: «Ο στόχος μου ήταν μια στατική αναπαράσταση της κίνησης, μια στατική σύνθεση ενδείξεων διαφόρων θέσεων που λαμβάνει μια φόρμα – χωρίς προσπάθεια να δώσω κινηματογραφικά εφέ μέσω της ζωγραφικής. Η μείωση ενός κεφαλιού στην κίνηση σε γυμνή γραμμή μου φάνηκε υπερασπιστική». Η αφαίρεση του κεφαλιού από τη φιγούρα μεταφέρει στον θεατή την αντίληψη πως ο καθένας από μας μπορεί να κινείται στον χώρο πέρα από κάθε αισθητική και ηθική προκατάληψη, πέρα από κάθε ψυχικό αυτοματισμό. Υπερασπίζεται τους ανώτερους τύπους και καταλύει κάθε κοινωνικό στερεότυπο της εποχής. Δίνει τη λύση στα κυριότερα προβλήματα της ζωής.
Λίγο πριν από τον απροσδόκητο θάνατό του το 1967, ο Marcel Duchamp σε μια συνέντευξη με τον Pierre Cabanne σχολίασε, πως η μεγάλη επιτυχία του έργου οφείλεται στον τίτλο του και γι’ αυτό δεν τον απέσυρε γι’ άλλον. «Χρησιμοποίησα αρσενικό πρόσωπο στον τίτλο διότι δεν κάνει μια γυμνή γυναίκα να κατεβαίνει τις σκάλες… θα φαινόταν σκανδαλώδες… κανείς δεν θα εκτιμούσε το έργο μου».
Παρόλα αυτά, ο Marcel Duchamp στέκεται κρυφά και ουσιαστικά ενάντια στις απαρχαιωμένες πεποιθήσεις του κόσμου και ενώ τοποθετεί αρσενικό πρόσωπο στον τίτλο του έργου του για να πάρει την έγκριση των θεατών, η ίδια η φιγούρα του πίνακα δεν αποκαλύπτει εμφανώς το φύλο της και ούτε την οντότητά της. Το ερώτημα αν η φιγούρα αντιπροσωπεύει ένα ανθρώπινο σώμα παραμένει αναπάντητο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ο Γάλλος καλλιτέχνης Marchel Duchamp, peritexnisologos.blogspot.com, διαθέσιμο εδώ.
- Η ζωή και το έργο του Marchel Duchamp, Επαναστατικός κόσμος της τέχνης, greelane.com, διαθέσιμο εδώ.
- Andre Breton, Μανιφέστα του Σουρεαλισμού, Βιβλιοπωλείο Δωδώνη, Αθήνα 1972, σσ. 29, 33-34, 51
