Της Αννίτας Ελισσαίου,
Το πένθος έχει κυριεύσει τη Νότια Αφρική μετά την ανακοίνωση του θανάτου του αρχιεπισκόπου Desmond Tutu, πασίγνωστου μαχητή του αγώνα κατά του φυλετικού διαχωρισμού και «πνευματικού πατέρα» της χώρας. Ο τελευταίος ήρωας κατά του απαρτχάιντ άφησε την τελευταία του πνοή την περασμένη Κυριακή σε ηλικία 90 ετών στο Κέιπ Τάουν, με τη θλίψη του λαού να εκφράζεται σε ολόκληρη τη χώρα, ακόμα και στο εξωτερικό. Σε μια άκρως λιτή τελετή το Σάββατο, όπως ο ίδιος επιθυμούσε, η «χώρα του ουράνιου τόξου» -όρος που ο ίδιος επινόησε- αποχαιρέτησε το σύμβολο της ειρήνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Γεννηθείς το 1931, ο Desmond Tutu έγινε αγγλικανικός ιερέας το 1960 και αποτέλεσε μία από τις φιγούρες-κλειδί στη μάχη κατά της πολιτικής του φυλετικού διαχωρισμού που είχε επιβληθεί στη χώρα από την κυβέρνηση της λευκής μειονότητας της χώρας. Σπούδασε θεολογία στο Ηνωμένο Βασίλειο και δίδαξε σε πανεπιστήμια της Αφρικής, προτού αναλάβει τον ρόλο του Γενικού Γραμματέα του Συμβουλίου Εκκλησιών της Νότιας Αφρικής, από όπου ξεκίνησε να ασκεί έντονη κριτική στην κυβέρνηση. Ευρισκόμενος στο πλευρό του Nelson Mandela, ο Tutu επιστράτευσε τον κλήρο της Νότιας Αφρικής στον αγώνα ενάντια στον ρατσισμό, ζητώντας ειρηνική αλλαγή του καθεστώτος και μετάβαση στη δημοκρατία. Ο Tutu καταδίκαζε τα βίαια μέτρα και από τις δύο πλευρές, και υποστήριζε τις ειρηνικές διαδηλώσεις, τον διάλογο και την οικονομική πίεση από το εξωτερικό ως μέτρα καταπολέμησης της πολιτικής του διαχωρισμού. Το 1984, κέρδισε το Νόμπελ Ειρήνης για τη συμβολή του και τη μη-βίαιη στάση του κατά του απαρτχάιντ. Το 1985 έγινε ο πρώτος έγχρωμος αρχιεπίσκοπος του Γιοχάνεσμπουργκ και, έναν χρόνο αργότερα, το 1986, του Κέιπ Τάουν.
Μετά την κατάργηση της πολιτικής του απαρτχάιντ και τις πρώτες ελεύθερες, δίκαιες και πολυφυλετικές εκλογές του 1994, η κυβέρνηση του African National Congress με αρχηγό τον Nelson Mandela ανέδειξε τον Desmond Tutu διευθυντή της κρατικής Επιτροπής Αλήθειας και Συμφιλίωσης. Στόχος της η συνεισφορά στην πολιτική, οικονομική και κυρίως κοινωνική αποκατάσταση της Νότιας Αφρικής, που ταλαιπωρούνταν επί δεκαετίες (1948-1991) από το βίαιο καθεστώς του φυλετικού διαχωρισμού, στη διάρκεια μιας δύσκολης και γεμάτης προκλήσεις μεταβατικής περιόδου. Ως διευθυντής, ο Tutu ακολούθησε την προσέγγιση της «αποκαταστατικής δικαιοσύνης» σε ό,τι αφορούσε τις υποθέσεις παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων που διαπράχθηκαν τόσο από το κράτος όσο και από οργανώσεις ενάντια στο απαρτχάιντ. Υποστήριξε την αμνηστία όσων παραδεχόντουσαν τα εγκλήματά τους και ζητούσαν συγχώρεση, και την αποζημίωση των θυμάτων από τους θύτες.
Παρότι γνωστός ειρηνιστής, ο Tutu δεν φοβόταν να έρθει σε σύγκρουση με την Αγγλικανική Εκκλησία πάνω σε σημαντικά κοινωνικά ζητήματα. Υποστήριξε ένθερμα την έρευνα για το AIDS και έδρασε ενεργά για την καταπολέμηση του στίγματος, τη στιγμή που η πολιτική δημόσιας υγείας της χώρας χαρακτηριζόταν από αναποφασιστικότητα και παραπληροφόρηση. Ενθάρρυνε τη χειροτονία γυναικών στην Εκκλησία και στάθηκε στο πλευρό της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, κατακρίνοντας τη στάση του κλήρου απέναντί της, διεθνώς. Υπέρμαχος της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, καταδίκαζε την αδικία και τη διαφθορά όπου την έβλεπε, ακόμα και στο κόμμα του φίλου του Mandela. Ο ίδιος ο Tutu είχε ασκήσει στο παρελθόν έντονη κριτική στην κυβέρνηση του African National Congress για την αποτυχία της να εφαρμόσει τις αποφάσεις της Επιτροπής Αλήθειας και Συμφιλίωσης και να επιβάλλει τις απαραίτητες οικονομικές μεταρρυθμίσεις που θα βελτίωναν τις συνθήκες διαβίωσης για ένα τεράστιο κομμάτι του πληθυσμού. Δεν έλειπαν, επίσης, οι καταγγελίες του για διαφθορά και νεποτισμό μέσα στο κόμμα, προκαλώντας συχνά τη δυσαρέσκεια των βουλευτών του.
Ο θάνατος του αρχιεπισκόπου δηλώνει το επίσημο τέλος μιας εποχής. Ο Desmond Tutu ήταν ο τελευταίος επιζών ακτιβιστής κατά του απαρτχάιντ, και αφήνει πίσω του μια τεράστια κληρονομιά. Κατά τη διάρκεια του επικήδειου λόγου του, ο Πρόεδρος της Νότιας Αφρικής, Cyril Ramaphosa, ανέφερε χαρακτηριστικά ότι ο Tutu ήταν η «ηθική πυξίδα και εθνική συνείδηση» της χώρας. «Ο Desmond Tutu ήταν μαχητής του αγώνα για ελευθερία, δικαιοσύνη, ισότητα και ειρήνη, όχι μόνο στη Νότια Αφρική, αλλά σε όλον τον κόσμο». Όσο, όμως, ο περισσότερος κόσμος υπέβαλε τα σέβη του στη σημαντικότατη αυτή προσωπικότητα της νοτιοαφρικανικής ιστορίας, υπήρχαν και μερικοί που επέλεξαν να ασκήσουν κριτική στο πρόσωπο του Desmond Tutu.
Για πολλά χρόνια, ο Tutu κατηγορείτο για την αναποτελεσματικότητα της Επιτροπής Αλήθειας και Συμφιλίωσης, η οποία, σύμφωνα με μερικούς, δεν ανταποκρίθηκε πλήρως στο έργο της. Η Επιτροπή καταδίκασε τις βιαιότητες και τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν και από τις δύο πλευρές, αλλά δεν κατάφερε να φέρει όλους τους ιθύνοντες ενώπιον της δικαιοσύνης. Επέκριναν την προσέγγιση της αμνηστίας, που επέτρεψε ουσιαστικά σε μερικά μέλη του προηγούμενου καθεστώτος να γλυτώσουν νομικές κυρώσεις. Μια ακόμα κριτική, που προέρχεται τόσο από τον πολιτικό κόσμο όσο και από τα πιο φτωχά στρώματα της χώρας, αφορά την αντιμετώπιση της λευκής κυβέρνησης μειοψηφίας από τους Tutu και Mandela. Για ορισμένους πολιτικούς και αγανακτισμένους πολίτες, οι δύο άνδρες βιάστηκαν να συμβιβαστούν με τους αρχηγούς του καθεστώτος του διαχωρισμού, και έδωσαν προτεραιότητα στη συμφιλίωση αντί για τη δικαιοσύνη, «στα συναισθήματα των λευκών» αντί για τον πόνο της έγχρωμης πλειοψηφίας.
Πράγματι, η Επιτροπή Αλήθειας και Συμφιλίωσης που διεύθυνε ο Desmond Tutu δεν κατάφερε να γιατρέψει όλες τις πληγές που άφησε πίσω του το απαρτχάιντ. Οι οικονομικές δυσκολίες και η υψηλή ανεργία παραμένουν μείζονα ζητήματα για τη Νότια Αφρική, τη στιγμή που η κυβέρνηση αντιμετωπίζει πολλές εσωτερικές διαμάχες. Ένα αξιοσημείωτο ποσοστό του πληθυσμού δεν έχει πρόσβαση σε αξιοπρεπή εκπαίδευση, στέγαση και δημόσια υγεία, γεγονός που αποδίδεται στις κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες και το φαινόμενο του ρατσισμού που δεν έχουν ακόμα εξαλειφθεί. Ο Tutu το γνώριζε αυτό, και είχε εκφράσει αρκετές φορές την απογοήτευσή του για την πολιτική και κοινωνική κατάσταση της χώρας. Το όραμά του για τη «χώρα του ουράνιου τόξου», δηλαδή την «πολύχρωμη» κοινωνία της Νότιας Αφρικής μετά το απαρτχάιντ, δυστυχώς δεν έγινε πραγματικότητα.
Σε κάθε περίπτωση, ο Desmond Tutu θα μείνει στην ιστορία ως μια από τις πιο βασικές προσωπικότητες στον αγώνα για ελευθερία, δημοκρατία και ανθρώπινα δικαιώματα παγκοσμίως. Παρά τις κριτικές που δέχτηκε, είναι δύσκολο -αν όχι αδύνατο- να αγνοηθεί το κοινωνικό του έργο και η συνεισφορά του στην αποκατάσταση της Νοτιοαφρικανικής κοινωνίας. Η συνέχιση του έργου του για την ισότητα και την καταπολέμηση της διαφοράς εναπόκειται πλέον στη νέα γενιά ακτιβιστών, για ένα καλύτερο μέλλον στη Νότια Αφρική – αλλά και παντού στον κόσμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- In remembering Tutu, South Africa reckons with lasting challenges, New York Times, διαθέσιμο εδώ
- ‘Moral compass’: Requiem for South Africa’s Archbishop Tutu, AP News, διαθέσιμο εδώ
- South Africa holds state funeral for Archbishop Desmond Tutu, BBC News, διαθέσιμο εδώ
- After Desmond Tutu, a time for new South African heroes, BBC News, διαθέσιμο εδώ
