Της Δήμητρας Αργυρού,
Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας έχει επιτρέψει τα τελευταία χρόνια στην ανθρωπότητα να πραγματοποιήσει αλματώδη βήματα σχετικά με τη διερεύνηση του διαστήματος. Ωστόσο, από τις απαρχές της διαστημικής εξερεύνησης, έχουν εκφραστεί προβληματισμοί για τους επικείμενους κινδύνους της χρήσης όπλων και της χρησιμοποίησης του διαστήματος για σκοπούς στρατιωτικούς. Όσο πιο προσιτή καθίσταται η πρόσβαση στο εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα, τόσο πιο έντονη γίνεται και η προσπάθεια των κρατών να επωφεληθούν από τον εν λόγω χώρο. Για τους παραπάνω λόγους αναδύονται συνεχώς ζητήματα που κλονίζουν τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια.
Οι ανησυχίες για τις στρατιωτικές χρήσεις του διαστήματος ήταν τόσο έντονες, ώστε να δημιουργηθεί σχεδόν αμέσως το 1958 (λίγο μετά τη θέση σε τροχιά για πρώτη φορά του δορυφόρου Sputnik-1 από τη Σοβιετική Ένωση το 1957) η Ειδική Επιτροπή για τις Ειρηνικές Χρήσεις του Εξω-Ατμοσφαιρικού διαστήματος (ad hoc Committee on the Peaceful Uses of Outer Space), που πλέον έχει αντικατασταθεί από την Επιτροπή Ειρηνικών Χρήσεων του Εξω-Ατμοσφαιρικού διαστήματος (Committee on the Peaceful Uses of Outer Space). Μάλιστα, αξίζει να σημειωθούν και δύο πολύ σημαντικές αποφάσεις που συνέβαλλαν στην προετοιμασία για τη διαμόρφωση του δικαίου του διαστήματος. Συγκεκριμένα η απόφαση 1884 του 1963, με την οποία εξαγγέλλεται η αποχή από τη θέση σε γήινη τροχιά αντικειμένων που φέρουν πυρηνικά όπλα ή οπλικά συστήματα μαζικής καταστροφής ή την εγκατάσταση τέτοιων όπλων στα ουράνια σώματα. Αλλά και η διακήρυξη 1962 του 1963 για τις αρχές που διέπουν τις δραστηριότητες των κρατών στην εξερεύνηση και εκμετάλλευση του εξω-ατμοσφαιρικού διαστήματος, οι οποίες κατοχυρώθηκαν αργότερα και στη Συνθήκη για το εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα του 1967.
Όσον αφορά τα συμβατικά κείμενα για το διάστημα, αυτή τη στιγμή βρίσκονται σε ισχύ πέντε κύριες διεθνείς συνθήκες, που ρυθμίζουν τις δραστηριότητες των κρατών, των ιδιωτών αλλά και γενικότερα της ανθρωπότητας στο διάστημα. Την “Magna Carta” του δικαίου του διαστήματος αποτελεί η Συνθήκη επί των αρχών που διέπουν τη δραστηριότητα των κρατών κατά την εξερεύνηση και χρησιμοποίηση του διαστήματος, περιλαμβανομένης της Σελήνης και των άλλων ουρανίων σωμάτων του 1967 (Outer Space Treaty ή OST). Ακόμη, υφίστανται διατάξεις και σε άλλες διεθνείς συμβάσεις που αφορούν άμεσα ή έμμεσα το διάστημα και αναφέρονται στην απαγόρευση χρήσης πυρηνικών οπλών στο διάστημα και την απαγόρευση χρήσης του για στρατιωτικούς ή εχθρικούς σκοπούς. Μερικά παραδείγματα αποτελούν η Σύμβαση απαγόρευσης πυρηνικών δοκίμων του 1963, η Συνθήκη για τη μη διασπορά πυρηνικών οπλών του 1968 και άλλες.
Η Συνθήκη για το εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα του 1967 αποτελεί τον πυρήνα του δικαίου του διαστήματος, διότι κωδικοποιεί τις θεμελιώδεις αρχές του. Η αρχή της χρήσης του διαστήματος για ειρηνικούς σκοπούς διακηρύσσεται στο άρθρο IV της Συνθήκης. Σύμφωνα με το εν λόγω άρθρο, απαγορεύεται ρητά η θέση σε τροχιά γύρω από τη γη πυρηνικών όπλων ή όπλων μαζικής καταστροφής, αλλά και η εγκατάσταση τους με οποιοδήποτε τρόπο στο διάστημα. Η διάταξη αυτή, ωστόσο, δεν καλύπτει τα κλασικά συμβατικά όπλα. Συγκεκριμένα, για τη Σελήνη και τα άλλα ουράνια σώματα το καθεστώς αποστρατικοποίησης που αναγνωρίζεται είναι πλήρες και ομοιάζει με αυτό της Ανταρκτικής. Εν συνεπεία στα παραπάνω ουράνια σώματα αποκλείονται οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις, οι στρατιωτικές ασκήσεις και κάθε μορφή επιχείρησης δοκιμής όπλων. Εξ’ αντιθέτου είναι επιτρεπτή η στρατιωτική χρήση του διαστήματος για επιστημονικούς ή άλλους ειρηνικούς σκοπούς.
Ακόμη, η θεμελιώδης αρχή διατήρησης της διεθνούς ειρήνης, ασφάλειας και συνεργασίας μεταξύ κρατών καταδεικνύεται στο άρθρο III της Συνθήκης για το εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα του 1967. Μάλιστα, για την επίτευξη του σκοπού αυτού προβλέπεται και η συμπληρωματική εφαρμογή κανόνων Διεθνούς Δικαίου, περιλαμβανομένου του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και ειδικότερα των θεμελιωδών αρχών του. Ανάμεσα στις αρχές αυτές συμπεριλαμβάνεται και η απαγόρευση χρήσης βίας στις διεθνείς σχέσεις και το δικαίωμα ατομικής άμυνας που εφαρμόζονται αναλόγως, αν και με κάποιους περιορισμούς, στο διάστημα. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό πως η εξερεύνηση του διαστήματος πρέπει να έχει χαρακτήρα ειρηνικό, να πραγματοποιείται ως προς το συμφέρον όλων των κρατών, αλλά και τα τελευταία να συνεργάζονται μαζί με σκοπό τη διασφάλιση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας.
Τα κράτη που διαθέτουν την τεχνική υποδομή και τα μέσα για να αναπτύξουν στρατιωτικές δραστηριότητες στο διάστημα (π.χ. Κίνα, ΗΠΑ) έχουν μέχρι στιγμής αποφύγει να το πράξουν. Το τρέχον νομικό πλαίσιο όπως προαναφέρθηκε δεν αποτρέπει την τοποθέτηση συμβατικών όπλων στο διάστημα και επομένως η ύπαρξη τους θα μπορούσε να καθίσταται δυνατή. Επιπροσθέτως, οι στρατιωτικές δραστηριότητές θα νομιμοποιούνται εάν εναρμονίζονται με το άρθρο 2 παρ. 4 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (αποχή από την απειλή ή χρήση βίας) και εφόσον έχουν ειρηνικό σκοπό. Η έννοια του ειρηνικού σκοπού μπορεί να είναι τόσο ευρεία και δεκτική πολλών ερμηνειών. Κατά την πρακτική των κρατών, ειρηνικός θεωρείται ο μη επιθετικός (non-aggressive). Στρατιωτικές δραστηριότητες κρατών μη επιθετικού χαρακτήρα έχουν υπάρξει κατά τη διάρκεια της παρουσίας της ανθρωπότητας στο διάστημα. Για παράδειγμα, η χρήση αναγνωριστικών δορυφόρων για στρατιωτικούς σκοπούς είναι διαδεδομένη και νόμιμη.
Σε αντίθεση με τα παραπάνω, υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο χαρακτήρας της στρατιωτικής δραστηριότητας ήταν επιθετικός. Παράδειγμα αποτελεί η χρήση αντι-δορυφορικών όπλων (ASAT), αποστολή των οποίων είναι η προσωρινή βλάβη ή η μόνιμη καταστροφή των δορυφόρων που βρίσκονται σε τροχιά και γενικότερα των διαστημικών αντικειμένων. Τα όπλα ASAT έχουν χρησιμοποιηθεί για να καταστρέψουν (φίλιους) δορυφόρους σε τροχιά στα πλαίσια στρατιωτικών δοκιμών. Τον Ιανουάριο του 2007 η Κίνα κατέστρεψε το μετεωρολογικό δορυφόρο “Feng Yun 1C” με βαλλιστικό πύραυλο. Η καταστροφή του κινεζικού δορυφόρου πραγματοποιήθηκε σε χαμηλή περίγεια τροχιά (low earth orbit), σε ύψος 850km από την επιφάνεια της γης και δημιούργησε σημαντικό αριθμό διαστημικών απόβλητων (space debris). Άλλη μια περίπτωση χρήσης αντι-δορυφορικών όπλων έλαβε θέση στις 21 Φεβρουάριου 2008, όταν ο αμερικάνικος κατασκοπευτικός δορυφόρος USA-193, ο οποίος είχε τεθεί σε τροχιά στις 14 Δεκεμβρίου 2006 αλλά δυσλειτούργησε, καταστράφηκε από βαλλιστικό πύραυλο που εκτοξεύθηκε από πολεμικό πλοίο των ΗΠΑ. Το υπουργείο άμυνας των ΗΠΑ δικαιολόγησε την επιχείρηση δηλώνοντας ότι αυτή επιβαλλόταν, καθώς ο δορυφόρος επρόκειτο να εισέλθει ξανά σε γήινη ατμόσφαιρα. Τέλος, στις 27 Μαρτίου 2019 η Ινδία κατέστρεψε έναν ινδικό δορυφόρο χαμηλής περίγειας τροχιάς με έναν πύραυλο εδάφους-διαστήματος. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της NASA, η ινδική αντι-δορυφορική δοκιμή δημιούργησε 400 θαυμαστά διαστημικών αποβλήτων, που ενδεχομένως είναι ικανά να θέσουν σε κίνδυνο το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό.
H Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών προσπαθεί διαρκώς να επιστήσει την προσοχή της διεθνούς κοινότητας ως προς τη σημασία της αναγνώρισης Μέτρων Διαφάνειας και Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης στις δραστηριότητες στο εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα (Transparency and confidence-building measures in outer space activities, TCBMs) και προτρέπει τα Κράτη Μέλη να συνεισφέρουν ενεργά στο σκοπό της ειρηνικής χρήσης, αλλά και της πρόληψης του ανταγωνισμού των εξοπλισμών στο διάστημα, κάτι το οποίο εγκυμονεί σοβαρό κίνδυνο για τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Μια ουσιώδης προσπάθεια που αποδείχθηκε καρποφόρα ήταν η σύνταξη και κοινοποίηση σχετικής έκθεσης της Ομάδας Κυβερνητικών Εμπειρογνωμόνων προς τη Γενική Συνέλευση των ΗΕ, μετά από προτροπή της ιδίας. Η σχετική έκθεση υποβλήθηκε το 2013 και προτάθηκαν ένα σύνολο TCBMs για το διάστημα. Μεταξύ των μέτρων που εισηγήθηκαν ανευρίσκονται και η ανταλλαγή πληροφοριών για τις αρχές και τους στόχους της διαστημικής πολιτικής ενός κράτους, η διαφάνεια στις στρατιωτικές δαπάνες και τα μετρά συντονισμού. Η Γενική Συνέλευση ενθαρρύνει τα κρατεί να εφαρμόζουν τα μετρά, αλλά βεβαίως αυτά είναι νομικώς μη δεσμευτικά.
Σε τελική ανάλυση, η χρήση όπλων και γενικότερα η επιχείρηση στρατιωτικών δραστηριοτήτων στο διαστημικό χώρο συνδέεται άμεσα με τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, που αποτελεί θεμελιώδη σκοπό του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Το εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα πρέπει να χρησιμοποιείται αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς και να αποτελεί έναν πάνδημο χώρο (global commons) από τον οποίο θα επωφεληθούν εξίσου όλα τα κράτη, ανεξαρτήτως της τεχνικής και οικονομικής δυνατότητας που διαθέτουν για την εξερεύνηση του διαστήματος. Τέλος, είναι αδήριτη ανάγκη τα κράτη που δραστηριοποιούνται ενεργά στο χώρο αυτό να υποχρεώνονται σε ανάληψη μέτρων διαφάνειας ως προς τις διαστημικές δραστηριότητές τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Διεθνές Δίκαιο Εναέριου χώρου και Διαστήματος: Άγγελος Γιόκαρης, Γιώργος Κυριακόπουλος, 2020, Νομική Βιβλιοθήκη ΑΕΒΕ
