Ιατρική και περίθαλψη στο Βυζάντιο

Του Θανάση Κουκόπουλου,

Στη σύγχρονη προκατειλημμένη απέναντι στον Μεσαίωνα κοινωνία μας είναι εδραιωμένη η αντίληψη πως μεταξύ Αρχαιότητας και Νεότερων Χρόνων μεσολαβεί το απόλυτο σκοτάδι στην επιστημονική γνώση. Κάτι τέτοιο δεν έχει ουδεμία σχέση με την πραγματικότητα, τουλάχιστον στην περίπτωση του Βυζαντίου.

Ο βυζαντινός πολιτισμός, ως αδιάκοπη συνέχεια του ελληνορωμαϊκού, διαφύλαξε τα διδάγματα της κλασικής παράδοσης και στην περίπτωση της Ιατρικής. Αυτά τα διδάγματα –κυρίως του Ιπποκράτη και του Γαληνού– εμπλουτίστηκαν με το χριστιανικό μήνυμα της θυσιαστικής αγάπης και προσφοράς προς τον συνάνθρωπο. Κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, κορυφαίο κέντρο εκμάθησης της ιατρικής τέχνης αποτέλεσε η Αλεξάνδρεια, μέχρι την κατάληψή της από τους Άραβες το 642. Σε αυτήν τη μητρόπολη σπούδασαν κορυφαία ονόματα της εποχής, όπως ο Ορειβάσιος Περγαμηνός (4^ος αιώνας), ο Αέτιος Αμιδηνός (6^ος αιώνας), ο Αλέξανδρος Τραλλιανός (6^ος αιώνας) και ο Παύλος Αιγινήτης (7^ος αιώνας). Ξεχωρίζει ιδιαίτερα ο Αέτιος με δεκαέξι ιατρικές πραγματείες, εκ των οποίων η οφθαλμολογική θεωρείται η καλύτερη του είδους της σε σύγκριση με όλες τις υπόλοιπες από την αρχαιότητα. Να σημειωθεί ότι ο Αέτιος έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην αυλή του Ιουστινιανού Α΄.

Στον τομέα της περίθαλψης κορυφαία ήταν η συμβολή των Πατέρων της Εκκλησίας και ιδιαίτερα του Μεγάλου Βασιλείου και του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Ο πρώτος ίδρυσε ένα σύνολο «καταγωγίων» στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, την περίφημη «Βασιλειάδα», την οποία μερίμνησε ο ίδιος να στελεχώσει με γιατρούς, νοσοκόμους και λοιπό βοηθητικό προσωπικό. Αυτά τα ιδρύματα παρείχαν, μεταξύ άλλων, ζώα και οδηγούς για τους ταξιδιώτες και καταλύματα για όσους ασθενούσαν.

Ο δεύτερος, αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, μεταξύ άλλων ίδρυσε και «νοσοκομεία», όπως αναφέρονται στον βίο του, ο οποίος συντάχθηκε στις αρχές του 5^ου αιώνα. Είχε ορίσει ως διαχειριστές τους δύο ιερείς, ενώ το προσωπικό (γιατροί, νοσηλευτές, μάγειροι) απαρτιζόταν από μοναχούς της πρωτεύουσας. Τα ιδρύματα του Χρυσοστόμου φαίνεται ότι προορίζονταν αποκλειστικά για νοσηλεία, ενώ απαντάται και σαφώς δομημένη και εξειδικευμένη οργάνωση του προσωπικού. Έτσι, στο Βυζάντιο γεννήθηκαν οι «πρόδρομοι» των σημερινών νοσοκομείων. Οι «ξενώνες», όπως ονομάζονταν εναλλακτικά, λειτουργούσαν παράλληλα και ως κέντρα διδασκαλίας της Ιατρικής. Παραδείγματα τέτοιων ξενώνων είναι πολυάριθμα. Περίφημος στην Κωνσταντινούπολη ήταν και ο ξενώνας του Σαμψών, τον οποίο ανακατασκεύασε μετά από τη Στάση του Νίκα (532) ο Ιουστινιανός. Οι γυναίκες που απασχολούνταν σε αυτόν, εξειδικεύονταν ως επί το πλείστον στη γυναικολογία και τη μαιευτική. Οι περιπτώσεις ψυχιατρικών ιδρυμάτων ήταν σπανιότατες (αναφέρεται, για παράδειγμα, μόνο μία στη μεσοβυζαντινή περίοδο, το «καταγώγιον» της Αγίας Αναστασίας στην Κωνσταντινούπολη).

Στο σημείο αυτό, ας σημειωθεί ότι ο Μέγας Βασίλειος αναγνωρίζει και την αξία της ανατομίας όσον αφορά την απόκτηση γνώσεων χρήσιμων για την κατανόηση του ανθρώπινου σώματος και τη θεραπεία ασθενειών. Είναι γεγονός ότι στο Βυζάντιο ανατομικές εγχειρήσεις πραγματοποιούνταν γι’ αυτούς ακριβώς τους σκοπούς, χωρίς να εγείρει η Ορθόδοξη Εκκλησία ζητήματα βιοηθικής. Ο ρήτορας και Μητροπολίτης Εφέσου Γεώργιος Τορνίκης γράφει τον 12^ο αιώνα ότι οι ανατομές γίνονταν με εργαλεία «θαυμάσια και ευφυή». Επίσης, ένας άλλος μεγάλος Πατέρας της Εκκλησίας και μοναχός του 11^ου αιώνα, ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, συγκρίνει τη σημασία του έργου των ιερέων με αυτό των γιατρών. Μετά τον 7^ο αιώνα, επικράτησε για κάποιο διάστημα στασιμότητα στην Ιατρική Επιστήμη, με εξαίρεση ίσως τον Λέοντα τον Ιατροσοφιστή (9^ος αιώνας), συγγραφέα του έργου «Σύνοψις Ιατρική» (επτά βιβλία), στο οποίο ασχολείται με τα αίτια και τις θεραπείες των νοσημάτων και παρέχει βασικά στοιχεία για τη χειρουργική αντιμετώπισή τους.

Σημαντική είναι η προσπάθεια που γίνεται κατά την περίοδο της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογεννήτου (913-959) να συγκεντρωθεί και να καταγραφεί όσο το δυνατόν περισσότερη γνώση των προηγούμενων αιώνων σε διάφορους επιστημονικούς τομείς (Εγκυκλοπαιδισμός). Έτσι, και στην περίπτωση της ιατρικής, σημαντικότατο είναι το έργο του Θεοφάνη Χρυσοβαλάντη «Σύνοψις εν επιτομή της ιατρικής απάσης τέχνης», χωρισμένο σε σχεδόν τριακόσια κεφάλαια. Τον 11^ο αιώνα αξιοσημείωτη είναι και η προσπάθεια του πανεπιστήμονα Μιχαήλ Ψελλού, ο οποίος συνέγραψε ένα εγχειρίδιο ιατρικής υπό τη μορφή ενός διδακτικού ποιήματος, ενώ παρέχει άφθονες πληροφορίες σχετικά με τα ιατρικά ζητήματα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων της εποχής του.

Αξίζει να σημειωθεί ότι τον 12^ο αιώνα υπάρχει και η περίπτωση ενός γιατρού-αυτοκράτορα, του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού. Ο Μανουήλ χορηγούσε στους ασθενείς πρωτότυπα φαρμακευτικά σκευάσματα που ο ίδιος παρασκεύαζε. Το κορυφαίο, όμως, επίτευγμα του 12^ου αιώνα είναι αναμφισβήτητα το συγκρότημα της Μονής Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη, καθίδρυμα του αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνού, το οποίο περιλάμβανε χώρους εγκαταβίωσης μοναχών, λεπροκομείο, γηροκομείο και ξενώνα. Η περίπτωση αυτή μάς είναι λεπτομερώς γνωστή, επειδή σώζεται το Τυπικό, δηλαδή ο καταστατικός χάρτης του μοναστηριού. Ο ξενώνας διέθετε πέντε θαλάμους ασθενών (χειρουργικό τμήμα, οφθαλμολογικών και γαστρεντερικών παθήσεων, γυναικολογικό και τα δύο υπόλοιπα για διάφορες άλλες ασθένειες) με δέκα κλίνες έκαστος, εξωτερικά ιατρεία, γραφεία γιατρών και διάφορους άλλους βοηθητικούς χώρους, μεταξύ των οποίων και λουτρό, το οποίο χρησιμοποιούνταν από τους ασθενείς όσες φορές έκριναν οι θεράποντες γιατροί ότι ήταν αναγκαίο για τη θεραπεία. Παράλληλα, υπήρχε αυστηρή ιεράρχηση του προσωπικού και των ειδικοτήτων. Έτσι, στο ίδιο συγκρότημα συνυπήρχαν Πίστη και Επιστήμη.

Στην υστεροβυζαντινή περίοδο συναντάμε την περίπτωση του κορυφαίου Βυζαντινού ιατρού όλων των εποχών, του Ιωάννη Ζαχαρία Ακτουαρίου (ακτουάριος= ιατρός της αυτοκρατορικής αυλής). Εξαιρετικές είναι οι καινοτομίες του όσον αφορά την εξέταση των ούρων. Η σχετική πραγματεία του μεταφράστηκε, μάλιστα, από Ευρωπαίους και γνώρισε πολλαπλές εκδόσεις.

Στο σημείο αυτό, νιώθω έντονη την ανάγκη να σχολιάσω ένα εξαιρετικά καίριο ζήτημα. Η καταφυγή στον Θεό και τις μεσιτείες των Αγίων σε περίπτωση ασθένειας δεν υποδηλώνει απαραίτητα «σύγκρουση επιστήμης και θρησκείας». Σε μία εποχή στην οποία η επιστήμη δεν είχε αναπτυχθεί στον βαθμό που αυτό έχει γίνει σήμερα, η καταφυγή αυτή σήμαινε την παραδοχή του πεπερασμένου των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Εξάλλου, όπως άλλωστε συμβαίνει και σήμερα, κανείς δεν εγγυάται ότι πάντοτε μια ιατρική θεραπεία θα στεφθεί από επιτυχία, ενώ πάντοτε υπάρχουν και περιθώρια ανθρώπινου ιατρικού λάθους. Η αναζήτηση ασφάλειας στην πίστη συνδέεται, επιπλέον, και με την πνευματική διάσταση που προσδίδουν στην ασθένεια τόσο η Αγία Γραφή όσο και οι Πατέρες της Εκκλησίας. Έτσι, σε προσκυνήματα (π.χ. Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης) λειτουργούσαν και εγκοιμητήρια για ασθενείς που ανέμεναν θαυματουργικές επεμβάσεις Αγίων.

Όσον αφορά τα θαύματα αυτά καθαυτά, θα τολμήσω να πω πως το γεγονός ότι κάτι δεν εξηγείται στο πλαίσιο των στενών ορίων της πεπερασμένης ανθρώπινης λογικής δεν σημαίνει πως δεν είναι πραγματικότητα. Από εκεί κι ύστερα, ο καθένας είναι ελεύθερος να δεχτεί ή να απορρίψει αυτήν την άποψή μου. Οι όποιες παρανοήσεις και υπερβολές σχετικά με αυτά τα ζητήματα οφείλονταν –και οφείλονται μέχρι σήμερα– σε παρερμηνείες των λαϊκών μαζών και όχι στην επίσημη διδασκαλία της Εκκλησίας.

Η συμβολή των Βυζαντινών στην Ιατρική Επιστήμη και περίθαλψη, εν κατακλείδι, είναι σημαντικότατη όχι μόνο γιατί διέσωσαν την αρχαία παράδοση, αλλά και γιατί ανακαλύπτονται όλο και περισσότερα καινοτόμα στοιχεία, όσο προχωράει η έρευνα. Σημαντικότατη, τέλος, ήταν και η διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας, οι οποίοι υπέδειξαν τον δρόμο της αρμονικής σύμπλευσης ιατρικής και πίστης, χωρίς η μία να αναιρεί την άλλη.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Χρόνη, Μαρία (2012), Forming the Medical Concepts of Byzantium in the 9th Century, archaeology.wiki. Διαθέσιμο εδώ
• Αγγελίδη, Χριστίνα (2007), «Καταγώγια, νοσοκομεία και ξενώνες: η διαδρομή της περίθαλψης στο Βυζάντιο», Αρχαιολογία και Τέχνες (103), Αθήνα
• Λασκαράτος, Ιωάννης (2012), Ιστορία της Ιατρικής, Αθήνα: Ιατρικές Εκδόσεις Π. Χ. Πασχαλίδης.
• Μουτζάλη, Αφέντρα (2007), «Περίθαλψη ασθενών στο Βυζάντιο», Αρχαιολογία και Τέχνες (103), Αθήνα
• Τράκα, Ντιάνα (2007), «Η βυζαντινή ιατρική», Αρχαιολογία και Τέχνες (103), Αθήνα