Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Το διακεκριμένο βιβλίο του καθηγητή Ιστορίας Yuval Noah Harari Sapiens: Μια Σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και -σύμφωνα με τη γνώμη του γράφοντος- δικαιολογημένα έχει κερδίσει επάξια τον προσδιορισμό του ευπώλητου (best-seller), όπως και του ευανάγνωστου. Η εκδοτική επιτυχία που γνώρισε οδήγησε σε δύο συνέχειες (“Homo Deus” και «21 Μαθήματα για τον 21ο αιώνα»), καθώς και στη μεταφορά του σε graphic novel. Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια ήδη από το 2015, έχοντας αναλάβει μια απλή μεν, δύσκολα υλοποιήσιμη δε αποστολή: να αποτυπώσει επί χάρτου συνοπτικά την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και το σήμερα, πράγμα που όχι μόνο το πετυχαίνει, αλλά υπερβαίνει και τις προσδοκίες που θέτει.
Για να το θέσω απλά, το SAPIENS εξετάζει την πορεία του ανθρώπου μέσα από μια σειρά επαναστάσεων του παρελθόντος που άλλαξαν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αλληλεπιδρούσαν με το περιβάλλον, αλλά και μεταξύ τους: τη Νοητική Επανάσταση (70.000 χρόνια πριν), την Αγροτική Επανάσταση (12.000 χρόνια πριν) και την Επιστημονική Επανάσταση (500 χρόνια πριν). Η εμφάνιση του ανθρώπου στη Γη σηματοδοτήθηκε στην ανατολική Αφρική πριν από περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια με την εμφάνιση ενός δίποδου θηλαστικού ονόματι Αυστραλοπίθηκος (Australopithecus), ο οποίος αποφάσισε να αφήσει πίσω του τις σαβάνες και να μεταναστεύσει σε άλλες περιοχές της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής. Οι κλιματολογικές, περιβαλλοντικές συνθήκες και οι διατροφικές συνήθειες, σε συνδυασμό με τους μηχανισμούς της εξελικτικής βιολογίας, οδήγησαν στη δημιουργία άλλων υποειδών, από τον Άνθρωπο του Νεάντερταλ (Homo Neanderthalensis) έως και τον Σοφό Άνθρωπο (Homo Sapiens). Ο ανταγωνισμός μεταξύ τους οδήγησε στην κυριαρχία του τελευταίου και στον αφανισμό των υπόλοιπων ανθρωπιδών, χάρις στο συγκριτικό πλεονέκτημα που διέθετε ο Sapiens: την ικανότητα να σκέφτεται και να χρησιμοποιεί τα διαθέσιμα μέσα του περιβάλλοντος προς όφελός του.
Δύο είναι οι επικρατέστερες θεωρίες ως προς το τι τελικά συνέβη: η Θεωρία της Διασταύρωσης και η Θεωρία της Αντικατάστασης. Σύμφωνα με την πρώτη, οι Sapiens αναμείχθηκαν με τα άλλα υποείδη, με αποτέλεσμα εμείς, οι σημερινοί άνθρωποι, να είμαστε καρπός αυτής της ανάμειξης, παίρνοντας τα καλύτερα χαρακτηριστικά (γονίδια) και από τους δύο «κόσμους», τον αθλητισμό των Νεάντερταλ και την ευφυΐα των Sapiens. Από την άλλη, η Θεωρία της Αντικατάστασης παίρνει ως σύλληψη μια πιο «σκοτεινή» τροπή. Οι Sapiens εξαιτίας των βιολογικών τους διαφορών δεν μπορούσαν να αναπαραχθούν με τα άλλα υποείδη ανθρώπων, επομένως δεν υπήρξαν ποτέ επιμειξίες μεταξύ τους, ακόμη και αν είχαν αναπτύξει σεξουαλικές σχέσεις. Αντίθετα, οι Sapiens λόγω της προσαρμοστικότητας που επιδείκνυαν σε ποικίλα οικοσυστήματα και της καλύτερης χρήσης του εγκεφάλου τους, περιθωριοποίησαν και σταδιακά εξολόθρευσαν -άμεσα ή έμμεσα- τους ανταγωνιστές τους σε όποιες περιοχές μετανάστευσαν, ουσιαστικά διεξάγοντας κατά κάποιον τρόπο τον πρώτο «φυλετικό» πόλεμο. Η αλήθεια για το τι πραγματικά συνέβη, ίσως βρίσκεται κάπου στη μέση. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι ένα μικρό ποσοστό γενετικού υλικού που διαθέτουμε, προέρχεται από τους Νεάντερταλ και/ή από άλλα ανθρωποειδή. Όπως και να έχει, όμως, η κατάληξη των υπόλοιπων «κοντινών» συγγενών μας παραμένει τραγική…
Αυτή ήταν η πρώτη φάση της Νοητικής Επανάστασης. Η συνέχεια, όμως, αποδείχθηκε ακόμη πιο ενδιαφέρουσα. Η φύση προίκισε τον άνθρωπο με κάποια εργαλεία που τα υπόλοιπα έμβια όντα φαίνεται ότι δεν διέθεταν, τουλάχιστον όχι στον ίδιο βαθμό με τους Sapiens. Η γλώσσα εξελίχθηκε σε ένα χρήσιμο εργαλείο όχι μόνο επικοινωνίας, αλλά και μετάδοσης πληροφοριών από άνθρωπο σε άνθρωπο και από γενιά σε γενιά μέσω της προφορικότητας, με αποτέλεσμα η γνώση να μη χάνεται, αλλά να συσσωρεύεται με γεωμετρική πρόοδο. Το μιμίδιο (μια αυτοτελής μονάδα πληροφορίας) αποκτά δικιά του ζωή, ξεφεύγοντας από τα στενά βιολογικά όρια του DNA. Η νόηση και φαντασία προϋποθέτουν την επινοητικότητα και την κριτική σκέψη, άρα και την πίστη σε πράγματα που υπάρχουν πέρα από τον κόσμο των πραγμάτων, στον κόσμο των ιδεών. Η επιβίωση γίνεται περισσότερο πλέον ζήτημα λογικής. Η λογική εκφράζεται με την επίτευξη της συνεργασίας και της συνεννόησης, οδηγώντας στη δημιουργία ολοένα και μεγαλύτερων ομάδων ανθρώπων, βασισμένες στην αρχή ότι η συνεργασία θα αποφέρει μεγαλύτερα κέρδη για όλους, όπως την προστασία από άγρια θηρία και άλλες ομάδες ανθρώπων.
Οι πρώτες νομαδικές κοινωνίες ανθρώπων γεννιούνται, ενώ η πίστη σε συλλογικούς μύθους, δηλαδή σε νοητές κατασκευές που δικαιολογούν την ύπαρξή τους, αποτελούν τα πρώτα ψήγματα πολιτισμού. Η πίστη αργότερα θα συστηματοποιηθεί με τη μορφή θρησκειών, θεμελιώνοντας με αυτόν τον τρόπο την ικανότητα του ανθρώπου να συλλαμβάνει αόριστες έννοιες. Ο νέος αυτός τύπος τροφοσυλλέκτη θα εξαπλωθεί σε όλο τον πλανήτη ως το κυρίαρχο είδος. Φυσικά, στην πορεία θα εξολοθρεύσει (ή θα εξημερώσει) οποιοδήποτε άλλο είδος του σταθεί εμπόδιο. Αααα, ο σκληρός αγώνας της επιβίωσης!
Και τότε είναι που συνέβη η Αγροτική Επανάσταση. Οι τροφοσυλλέκτες ξεκίνησαν σταδιακά να εγκαταλείπουν τη νομαδική ζωή χάριν της καλλιέργειας σίτου και της μόνιμης εγκατάστασής τους δίπλα στα χωράφια δημητριακών. Ίσως η πιο καθοριστική στιγμή στην ιστορία του ανθρώπου να είναι ακριβώς αυτή: ο άνθρωπος-κατακτητής έπεσε θύμα εκμετάλλευσης ενός άλλου παράσιτου, αυτό του «σιταριού». Με αντάλλαγμα τη διατροφική εξασφάλιση και τη διαιώνιση του ανθρώπου, το σιτάρι εξαπλώθηκε με τη σειρά του σε κάθε γωνία του πλανήτη εις βάρος της βιοποικιλότητας, ως ο πλέον αδιαμφισβήτητος προμηθευτής τροφής του πρώτου. Μέχρι και σήμερα, τεράστιες εκτάσεις παρθένου εδάφους αποψιλώνονται στο όνομα των καλλιεργειών για τη θρέψη ενός αυξανόμενου ανθρώπινου πληθυσμού. Το ίδιο έγινε και με ορισμένα ζώα που είχαν χρησιμοθηρική αξία για τον άνθρωπο, όπως το πρόβατο, η αγελάδα, το γουρούνι, το κοτόπουλο κτλ., τα οποία μπορεί να εξασφάλισαν τη βιολογική τους ύπαρξη επ’ αόριστον, αλλά μόνο ως υπόδουλες μηχανές παραγωγής μαλλιού, γάλακτος, κρέατος και αυγών στις σύγχρονες μεγαλοβιομηχανίες.
Φυσικά, αυτό δημιούργησε ορισμένα προβλήματα. Ο άνθρωπος-αγρότης έπρεπε να δουλεύει περισσότερο και πιο σκληρά από τους προγόνους του και να αφιερώνει περισσότερο χρόνο στη συντήρηση του χωραφιού/κοπαδιού του από τα στοιχεία της φύσης (φυσικές καταστροφές και θηρευτές) και από τους ανταγωνιστές του. Κάπως έτσι, μάλλον γεννήθηκε η ιδιοκτησία, η οριοθέτηση με σύνορα, η εξέλιξη των όπλων και η εξέλιξη από πιο απλές σε πιο σύνθετες κοινωνικές δομές. Η ικανότητα της ανθρωπότητας να δημιουργεί έννοιες στον φαντασιακό χώρο αποτέλεσε την αρχή της οργάνωσης πολιτικοκοινωνικών συστημάτων. Η θρησκευτική πίστη εγκαθιδρύεται, συνοδευμένη από μια διαρκώς υπό διαμόρφωση ιεραρχική τάξη σε σχήμα πυραμίδας. Ο αγώνας ενάντια στη Φύση οδήγησε τον άνθρωπο στη ραγδαία τεχνολογική πρόοδο και σε ακόμη πιο περίπλοκες ανθρώπινες σχέσεις: η γεωργία επέτρεψε σε περισσότερους ανθρώπους να επιβιώνουν, στην επαγγελματική εξειδίκευση, αλλά και στην ανάπτυξη νέων επαγγελμάτων που ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανθρώπινες ανάγκες. Η ύπαρξη της ιδιοκτησίας οδήγησε στην ανάγκη αριθμητικών στοιχείων, που με τη σειρά τους έπρεπε να καταμετρηθούν, να ταξινομηθούν και να κατηγοριοποιηθούν. Η γραφή και ένα μαθηματικό σύστημα έγιναν πλέον προαπαιτούμενα της γραφειοκρατίας. Οι ανώτερες (και ισχυρότερες) οικονομικά και κοινωνικά τάξεις τέθηκαν με τη βοήθεια του ιερατείου (νομιμοποίηση της εξουσίας ελέω Θεού) υπεύθυνες για τη διαχείριση του κοινωνικού συνόλου και την απονομή δικαιοσύνης. Τα προαναφερθέντα δεν είναι μόνο ιστορικά, αλλά διαχρονικά στοιχεία, και θα συνοδεύσουν τον Sapiens καθ’ όλη τη διάρκεια της Ιστορίας μέχρι και το παρόν. Old habits die hard.
Βέβαια, όταν πολλοί πολιτισμοί αναδύονται, είναι αναπόφευκτη τόσο η σύγκρουση των αξιακών τους συστημάτων όσο και τα δάνεια-αντιδάνεια ανάμεσά τους. Βλέπετε, τα μιμίδια, όπως και τα γονίδια, επιθυμούν και αυτά να επιβιώσουν και να επικρατήσουν, επιλύοντας τυχόν παθογένειες που τα συνοδεύουν. Ενδεικτικά, ο δυτικός πολιτισμός ερχόταν συχνά αντιμέτωπος με κρίσεις ταυτότητας που διήρκεσαν αιώνες, με μερικά ζητήματα να παραμένουν ακόμη αναπάντητα: η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, -προηγουμένως ένας βοσκότοπος σκόρπιων χωριών και οικισμών-, έπρεπε να εγκαταλείψει τους παλιούς, παγανιστικούς τρόπους λατρείας, ή έπρεπε να εναγκαλιστεί τη νέα θρησκεία εξ Ανατολών, που οι οπαδοί την ονόμαζαν «Χριστιανισμό»; Πρέπει να διατηρήσουμε τους ήδη διαμορφωμένους βιολογικούς και κοινωνικούς μας ρόλους ή να ενισχύσουμε το φεμινιστικό κίνημα, όπου «ό,τι δηλώνεις, είσαι»; Μπορεί η ελευθερία να συμβιβαστεί με την ισότητα, ή μία αναιρεί την άλλη, κάνοντας την επίτευξή τους πρακτικά αδύνατη; Ο τρόπος σκέψης μας έχει εξελιχθεί αρκετά, ώστε να μπορούμε να κατανοήσουμε ζητήματα φιλοσοφικής φύσεως, αλλά όχι αρκετά ώστε να ξέρουμε άμα ο Καπιταλισμός ή ο Κομμουνισμός είναι το ιδανικότερο μοντέλο οργάνωσης κοινωνιών. Επομένως, η σύγκρουση προκύπτει μεταξύ μας, αλλά και με τους «Άλλους». Όμως, έτσι η Ανθρωπότητα, τελικά, πήγε μπροστά: με το να αμφισβητεί αυτό που ήδη γνωρίζει προς την ανακάλυψη νέας γνώσης και την υποβολή νέων ερωτημάτων.
Η φαντασιακή επινοητικότητα στάθηκε το σπουδαιότερο εργαλείο. Ωστόσο, η αξία χρήσης καθορίζεται από τον τρόπο χρήσης, όπως και με κάθε εργαλείο. Η θρησκεία είναι ένα καλό παράδειγμα: έχει τη δυνατότητα να ενώσει ή να διχάσει λαούς ανεξαρτήτως φυλής, εθνότητας, ηλικίας και γλώσσας. Ο πολυθεϊσμός του Ανιμισμού συγκρούεται με τον μονοθεϊσμό του Χριστιανισμού, οι θεϊκές ιδιότητες της Φύσης με τον Παντοκράτορα, η αντίληψη του ανθρώπου ως μέρος της τροφικής αλυσίδας με τον άνθρωπο-κυρίαρχο. Όμως, οι παλιές θρησκείες με την πάροδο των αιώνων περιθωριοποιήθηκαν και αντικαταστάθηκαν από νέες ή «μεταλλάχθηκαν», προκειμένου να ανταποκριθούν σε νέες ανάγκες. Οι ιδεολογίες είναι ο νέος ανταγωνιστής των παραδοσιακών θρησκειών. Η εξηγητική δύναμη του Χριστιανισμού, του Ισλάμ και του Βουδισμού δεν επαρκούσε για να ικανοποιήσει το ανήσυχο ανθρώπινο πνεύμα. Μην ανησυχείτε, όμως, η περιέργεια δεν σκότωσε τη γάτα. Αντιθέτως, άνοιξε το δρόμο στην Επιστημονική Επανάσταση και τα απότοκά της, τη Βιομηχανική και Τεχνολογική Επανάσταση. Ο απαγορευμένος καρπός της γνώσης αποδείχθηκε πιο επωφελής για τον Αδάμ απ’ όσο μπορούσαμε ποτέ να διανοηθούμε.
Όλα αυτά που σάς εξιστόρησα δεν είναι παρά μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Τα υπόλοιπα είναι Ιστορία. Κυριολεκτικά. Η άνοδος των ευρωπαϊκών δυνάμεων, η Εποχή των Ανακαλύψεων και της Αποικιοκρατίας, η επικράτηση του Καπιταλισμού και η εδραίωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος πάνω στο credo του αμοιβαίου συμφέροντος είναι μόνο μερικά ακόμη από τα θέματα που καλύπτει ο συγγραφέας. Θα σάς αφήσω, όμως, να τα ανακαλύψετε μόνοι σας. Όποιος θέλει να έχει στη βιβλιοθήκη του μια συντομευμένη εκδοχή της ιστορίας του ανθρώπου, θεωρώ ότι συγκεκριμένο αποτελεί ένα must-buy ανάγνωσμα.
