Διαβάσαμε και προτείνουμε: «Τα Βαλκάνια ως Ευρώπη (1821-1914)», σε επιμέλεια Timothy Snyder και Katherine Younger

Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,

Η Νεότερη Ιστορία, και ειδικότερα ο 19^ος και 20^ος αιώνας, έχει να μας παρουσιάσει ένα πλούσιο απόθεμα από πολέμους, μάχες και επαναστάσεις που άλλαξαν τη φυσιογνωμία τόσο της Ευρώπης όσο και του υπόλοιπου κόσμου. Μέσα σε αυτό το κλίμα αναβρασμού, η περιοχή των Βαλκανίων πέρασε διάφορες φάσεις ανακατατάξεων, που σε βάθος χρόνου καθόρισαν τη φυσιογνωμία της. Ωστόσο, πέραν από την κλασική αυτή θεώρηση της ιστορίας, υπάρχουν και παράγοντες που δεν είναι ευρέως γνωστοί στο κοινό.

Ένα τέτοιο βιβλίο, που φωτίζει μη γνωστές πτυχές της Νεότερης Ιστορίας, είναι το Τα Βαλκάνια ως Ευρώπη (1821-1914), σε επιμέλεια των Timothy Snyder και Katherine Younger, το οποίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο. Το ενδιαφέρον με το εν λόγω πόνημα είναι πως αποτελεί μια συλλογή έξι κειμένων που δημιουργήθηκαν για τους σκοπούς δύο ημερίδων, οι οποίες έλαβαν χώρα το 2011 και 2014 στο Ινστιτούτο Επιστημών του Ανθρώπου (Institut für die Wissenschaften vom Menschen), με έδρα τη Βιέννη. Συνεπώς, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να διαβάσει, μέσα από τα έξι κεφάλαια του βιβλίου, –αναθεωρημένες και εμπλουτισμένες έτι περεταίρω- τις αναλύσεις των ιστορικών, που καταγράφονται με επιστημονικό και συνάμα κατανοητό λόγο.

Στο πρώτο κεφάλαιο της Dominique Kirchner Reill επικρατούν δύο βασικά θέματα. Το ένα ήταν η περίπτωση της Δαλματίας που επέλεξε να ενταχθεί κάτω από τη σκέπη των Αψβούργων μοναρχών για να απολαμβάνει εμπορικά προνόμια (π.χ. κατάργηση των δασμών στα προϊόντα τους) σε σχέση με τις γειτονικές περιοχές της. Η απόφαση αυτή πάρθηκε ύστερα από το παράδειγμα της Αλγερίας και της Γαλλίας. Σε αυτή την περίπτωση, όμως, η Αλγερία εντάχθηκε στο Γαλλικό Στέμμα κατόπιν ενός αιματηρού πολέμου, αλλά τελικά επωφελήθηκε από αυτή την προσάρτηση, καθώς πλέον θα ανήκαν στην ίδια τελωνειακή ένωση, κάτι που επέφερε ραγδαία οικονομική ανάπτυξη στα εδάφη της. Αυτό το παράδειγμα θέλησε να ακολουθήσει και η Δαλματία με αυτήν την κίνησή της. Το επόμενο μεγάλο θέμα που πραγματεύεται είναι η δημιουργία της παγγραφίας από τον επιχειρηματία Stipan Ivičević. Η παγγραφία ήταν στην ουσία μια νέα τεχνητή γλώσσα που θα χρησίμευε στις παγκόσμιες εμπορικές συναλλαγές, διευκολύνοντας τον τρόπο επικοινωνίας των ανθρώπων. Βλέπουμε έτσι ήδη από το πρώτο κεφάλαιο να αναπτύσσονται δύο βασικά στοιχεία (ελεύθερη διακίνηση αγαθών και επικοινωνία σε διεθνές επίπεδο με μια βασική γλώσσα) που επικρατούν σήμερα στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όχι μόνο, να έχουν τις ρίζες τους πίσω στον 19^ο αιώνα.

Στα επόμενα δυο κεφάλαια, το κέντρο της προσοχής στρέφεται στην περιοχή της Βουλγαρίας. Αρχικά, η Dessislava Lilova διερευνά την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης των Βουλγάρων, που ήταν υπό την κυριαρχία των Οθωμανών και εκτός από αυτούς έβλεπαν εχθρικά και τους ξένους δυτικούς ταξιδιώτες, καθώς τους θεωρούσαν εν δυνάμει αποικιοκράτες. Στράφηκαν έτσι στην ενδυνάμωση του εθνικού τους φρονήματος μέσα από την καλύτερη γνώση της γεωγραφίας του χώρου τους. Η Lilova παρατήρησε πως δινόταν ιδιαίτερη βαρύτητα στο μάθημα της γεωγραφίας στο σχολείο, την εποχή που στην υπόλοιπη Ευρώπη θεωρείτο δευτερεύον μάθημα. Μέσα από τους αναθεωρημένους χάρτες, που κυκλοφορούσαν με βουλγαρικά τοπωνύμια καλλιεργείτο σταδιακά η αίσθηση της κληρονομίας των τόπων αυτών, οδηγώντας σε ενέργειες που σκοπό είχαν την αυτοδιάθεση του λαού αυτού.

Με τη σειρά της, η Roumiana Preshlenova στο κεφάλαιό της, διερευνά τα οικονομικά της Βουλγαρίας, όχι, όμως, από την πλευρά των στείρων αριθμών, αλλά το πώς η ανάγκη για οικονομική ανεξαρτησία εξελίχθηκε σε διακαή πόθο για εθνική ανεξαρτησία (να σημειωθεί εδώ πως η Βουλγαρία από το 1878 ήταν σε ένα καθεστώς αυτονομίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία). Ένας τρόπος για να επιτύχει τον στόχο της ήταν και η βελτίωση των εμπορικών σχέσεων με τις ξένες χώρες, που δεν έπαψαν, ωστόσο, να θεωρούνται και αυτές επικίνδυνες ως έναν βαθμό.

Το τέταρτο κεφάλαιο του Ulf Brunnbauer στρέφεται γύρω από το διαχρονικό θέμα της μετανάστευσης, με επίκεντρο αυτή τη φορά την ευρύτερη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ωστόσο, πέραν από τα βασικά αίτια που έστρεψαν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τα εδάφη τους, στα τέλη του 19^ου αιώνα, και να κινηθούν προς ξένες χώρες και κυρίως τις Η.Π.Α., παρατίθενται με μια διεισδυτική ματιά και οι πολιτικές που έλαβαν οι κυβερνήσεις για να περιορίσουν αυτό το φαινόμενο. Τα διάφορα μέτρα που πήραν οι κυβερνήσεις σε Αυστροουγγαρία, Σερβία, Μαυροβούνιο και αλλού είχαν άλλοτε επιτυχή αποτελέσματα κι άλλοτε όχι. Από αυτές ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ελληνική περίπτωση, καθώς δεν ελήφθησαν μέτρα για περιορισμό της μετανάστευσης (εκτός από περιόδους πολέμου), διότι, όπως αναφέρει και ο συγγραφέας του κεφαλαίου, «το ελληνικό έθνος θεωρούνταν ένα οικουμενικό έθνος και αγκάλιαζε τους Έλληνες που ζούσαν όπου Γης».

Έπειτα, το βιβλίο περνάει σε ένα θέμα ύψιστης σημασίας για την εύρυθμη λειτουργία των διακρατικών σχέσεων, αυτό της διπλωματίας. Η επιμέλεια του κεφαλαίου αυτού είναι από την Holly Case και μας παρουσιάζει με γλαφυρό τρόπο αρχικά με μια σύντομη αναφορά την ιστορική εξέλιξη της διπλωματίας από τον 11^ο αιώνα και εξής. Επίσης, η προσοχή στρέφεται στις προξενικές και διεθνείς σχέσεις των ευρωπαϊκών και βαλκανικών κρατών μεταξύ τους, αλλά και με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Τέλος, το έκτο κεφάλαιο, του John Paul Newman, αναδεικνύει τη μιλιταριστική στροφή που πήραν τα Βαλκάνια, με έμφαση στην περίπτωση της Σερβίας. Η τελευταία διένυσε μια μακρά περίοδο όπου, εκτός από την επικράτηση του στρατού, βλέπουμε και συνωμοτικές ενέργειες εντός του κράτους. Αποκορύφωμα του κλίματος αυτού ήταν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και λίγο αργότερα ο Α΄ Παγκόσμιος, με τη Σερβία να επωφελείται από αυτούς.

Πριν κλείσουμε, αξίζει να αναφέρουμε πως στην αρχή του βιβλίου περιλαμβάνονται ορισμένοι χάρτες απαραίτητοι για να κατανοήσουμε το κλίμα της εποχής και τη δυναμική των βαλκανικών κρατών, ενώ στο τέλος του γίνεται μια σύντομη αναφορά στα βιογραφικά των συγγραφέων και έτσι ο αναγνώστης μπορεί να γνωρίσει καλύτερα τα πρόσωπα που κρύβονται πίσω από τα κεφάλαια αυτά. Εν τέλει, το πόνημα αυτό αποκαλύπτει στο φιλίστωρ κοινό μια πτυχή της Βαλκανικής Ιστορίας που δεν είναι τόσο προβεβλημένη και εξηγεί πολλά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της περιοχής.