Της Θεοδώρας Αγγελοπούλου,
Ο ρους της πολιτικής ιστορίας της χώρας έχει διέλθει από ποικίλα φάσματα ακμής, παρακμής και στασιμότητας, ωστόσο, ορισμένες χρονολογίες έχουν χαραχτεί ως ορόσημο στο ιστορικό παρελθόν, καθώς η βαρύτητα των γενομένων έχει επηρεάσει τα πολιτικά τεκταινόμενα κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να υλοποιείται το ρητό «πεπρωμένον φυγείν αδύνατον». Σε αυτό το πλαίσιο, εντάσσεται το έτος 1961 για τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, το οποίο μας εισάγει σε μία ταραχώδη δεκαετία σε πολιτικό επίπεδο, καταλήγοντας στη δικτατορική στιγμή, που αντιβαίνει στην εξελικτική δυναμική προόδου ως προς μια κοινωνία με τους υψηλούς ρυθμούς αστικοποίησης, κυρίως στην αθηναϊκή πρωτεύουσα, και ως προς την οικονομία με την καταπολέμηση των μεταπολεμικών επιπτώσεων, ήδη από τη δεκαετία του ’50, που αποτέλεσε «χρυσή εποχή» για την ελληνική βιομηχανία.
Ο Χρήστος Χρηστίδης, ως πτυχιούχος, διπλωματούχος και διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με εξειδίκευση στη Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία και με ιδιαίτερα ερευνητικά ενδιαφέροντα την ελληνική πολιτική ιστορία με κύριους άξονες τη μεταπολεμική περίοδο, το Κυπριακό Ζήτημα και την επταετία της Χούντας των Συνταγματαρχών, επιχειρεί στο νέο του πόνημα, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο, 60 χρόνια από τη σημαντική χρονολογία του 1961, μία αναλυτική διήθηση στην περίοδο 1961-1963, κατά την οποία οι πολιτικές εξελίξεις παρουσίασαν μια πρωτοφανή ταχύτητα και όγκο. Τρεις γεγονοτολογικοί παράγοντες συνέθεσαν τον ιστορικό ρου: η ενοποίηση του κεντρώου χώρου σε μία ενιαία κομματική μορφή, την Ένωση Κέντρου υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, δημιουργώντας για πρώτη φορά στο πολιτικό σύστημα σαφή διάκριση της Δεξιάς, του Κέντρου και της Αριστεράς με αντίστοιχη κομματική έκφραση, οι εκλογές «βίας και νοθείας» της 29ης Οκτωβρίου 1961, όπως χαρακτηρίστηκαν, με την εφαρμογή του «Σχεδίου Περικλής» και η κήρυξη του «Ανένδοτου Αγώνα» από τον Γέρο της Δημοκρατίας, ο οποίος συνεχίστηκε μέχρι το 1963, οπότε και σημειώθηκε η ρήξη του Κωνσταντίνου Καραμανλή με το Στέμμα, η οποία οδήγησε στην παραίτηση και την αυτοεξορία του.
Κύριο αντικείμενο, λοιπόν, σε αυτό το ιστορικό χρονοπλαίσιο του παρόντος πονήματος αποτελεί ο «Ανένδοτος Αγώνας» και το πώς τεκμαίρεται ο χαρακτηρισμός του ανένδοτου σε κάθε φάση του. Η μελέτη του καταξιωμένου διδάκτορα ερείδεται σε, κατά βάση, πρωτογενείς πηγές, παρουσιάζοντας μία από τις εκτιμώμενες επιστημονικά εκδοχές για τη χρονική διάρκεια του αγώνα – Οκτώβριο 1961 έως Ιούνιο 1963 – με το ισχυρό δημοκρατικό αίτημα για κυβερνητική και κοινοβουλευτική νομιμότητα στο πολιτικό σύστημα και την πολιτική επιδίωξη για απομάκρυνση του Κωνσταντίνου Καραμανλή από τον πρωθυπουργικό θώκο. Συγκεκριμένα, αναλύεται ο στρατηγικός σχεδιασμός της Ένωσης Κέντρου, η οποία απολάμβανε πλέον τη θέση ισχύος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, παρόλη την πολυπαραγοντική προσπάθεια μη συμμετοχής της στο κοινοβουλευτικό σχήμα και στέρησης θεσμικού βήματος εκπροσώπησης του κεντρώου πολιτικού χώρου, τα οποία, σύμφωνα με τα τεκμήρια, μεθοδεύτηκαν. Η ανανεωμένη αυτοπεποίθησή της έδωσε το έναυσμα για ομιλίες και κινητοποιήσεις για τη διεκδίκηση των νόμιμων δημοκρατικά κεκτημένων της, ακόμη και από κοινού με το τρίτο κόμμα σε ψήφους, το Πανδημοκρατικόν Αγροτικόν Μέτωπον Ελλάδος.
Παρά την περιορισμένη βιβλιογραφία, σε δευτερογενές επίπεδο σχετικά με τον Ανένδοτο Αγώνα, χρησιμοποιούνται πολιτικές βιογραφίες των πολιτικά εμπλεκομένων, ελληνικές και ξένες μελέτες-εργασίες για τα κόμματα, το πολιτικό-θεσμικό σύστημα και τις εν γένει πολιτικές εξελίξεις στη χώρα. Ωστόσο, αποκαλυπτικό φως στο εν λόγω ιστορικό εγχείρημα ρίχνουν τα πρακτικά της Βουλής και τα δημοσιογραφικά ντοκουμέντα από τα μεγάλα έντυπα της εποχής, σε συνδυασμό με τα ιδιωτικά αρχεία πολιτικών προσώπων (Γ. Παπανδρέου, Κ. Καραμανλής, Σ. Βενιζέλος, Κ. Μητσοτάκης κλπ.), οργανώσεων, δημόσιων φορέων, ραδιοφωνικών σταθμών, αλλά και προς επίρρωση τις επιρροής του ξένου παράγοντα αρχεία από το Foreign Office του Ηνωμένου Βασιλείου και του State Department των Η.Π.Α. Καταλυτικό ρόλο στην παρούσα έρευνα είχε η σειρά συνεντεύξεων με δεκαέξι προσωπικότητες εγνωσμένου κύρους στον πολιτικό κόσμο, όπως ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και ο Γεώργιος Ράλλης, οι οποίες παρέθεσαν τα βιώματά τους και την πολιτική οπτική τους για τον Ανένδοτο Αγώνα.
Η δομή του βιβλίου διαρθρώνεται σε τέσσερα κεφάλαια, καθένα από τα οποία ξετυλίγει το χρονικό – με την παράθεση των αντίστοιχων πηγών όπως δημοσιεύθηκαν από τον Τύπο και όπως εκφράστηκαν από τις δημοσιευμένες αποφάσεις του κόμματος – της στρατηγικής προσπάθειας του ενισχυμένου Κέντρου για την αποκατάσταση της δημοκρατικής ομαλότητας με την εκτόπιση του καραμανλικού μετώπου και την επέκταση του εκλογικού του κοινού υπό τη σκέπη της ικανοποίησης των κοινωνικών αιτημάτων, χωρίς, όμως, να αποσοβήσουν τον αστικό κόσμο και το Παλάτι, σε αυτήν τη δύσκολη πολιτική εξίσωση. Κατά συνέπεια, το πρώτο κεφάλαιο πραγματεύεται τις αντιδράσεις της αξιωματικής αντιπολίτευσης από τις εκλογές του Οκτωβρίου 1961 μέχρι και το τέλος του έτους, οι οποίες συνοψίζονται στις διαρκείς καταγγελίες για τα αποτελέσματα και τις χρησιμοποιούμενες διαδικασίες στην εν λόγω εκλογική αναμέτρηση, με πρακτική αποτύπωση του καταγγελτικού αισθήματος την αποχή από την έναρξη των εργασιών της Βουλής.
Το δεύτερο κεφάλαιο καταγράφει την πρώτη φάση του ανένδοτου, το οποίο ξεπέρασε τον καταγγελτικό χαρακτήρα του, με ουσιαστική προσπάθεια επιρροής δια μέσω του κοινοβουλευτικού βήματος, ώστε να γίνει αποδεκτός ο αγώνας του κόμματος στην ευρύτερη κοινωνία. Το τρίτο κεφάλαιο εξέρχεται από το περιστύλιο και περιγράφει τις πολιτικές δράσεις της Ένωσης Κέντρου σε πιο αμεσοδημοκρατικό επίπεδο, μέσω διαμαρτυριών, κινητοποιήσεων, ομιλιών, ανοικτών συγκεντρώσεων, οι οποίες είχαν ως στόχο να αναδείξουν το έλλειμμα νομιμοποίησης της παρούσας Κυβέρνησης. Οι προαναφερθείσες δράσεις συνοψίστηκαν με την κωδική ονομασία «Πορεία στον Λαό», όπου η πολιτική σύγκρουση με αμιγή κομματικό χαρακτήρα επιχειρήθηκε να εδραιωθεί στο συνειδησιακό της κοινωνίας και να εκλάβει τη μορφή πολιτικοκοινωνικού αιτήματος. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, η θεμελιώδης επιδίωξη της αξιωματικής αντιπολίτευσης για την έκπτωση του Κ. Καραμανλή από το πρωθυπουργικό αξίωμα, ήρθε όχι ως κοινωνική απαίτηση, αλλά γιατί το πολιτικό σύστημα άρχισε να φέρνει στην επιφάνεια τα σαθρά του θεμέλια, μη μπορώντας να κρύψει τη μετέωρη κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει ως προς τους δημοκρατικούς της αρμούς με την υπονόμευση της συνταγματικής τάξης από εξωθεσμικές και εξωπολιτικές στοχεύσεις.
Συνοψίζοντας, οι τέσσερις χρονικές φάσεις του Ανένδοτου Αγώνα, όπως ενδύονται κατά τα ιστορικά τεκμήρια, τα οποία χρησιμοποίησε ο κ. Χρηστίδης, αποτελούν ένα άκρως ενδιαφέρον κομμάτι της ελληνικής πολιτικής ιστορίας, το οποίο, ίσως και λόγω του ότι πρόκειται για μία μελανή σελίδα στη νεότερη ιστορία της χώρας μας, ελάχιστα έχει μελετηθεί επιστημονικά. Πρόκειται για μία στοχευμένη πολιτική επιδίωξη, ωστόσο με μεγάλο κοινωνικό πρόσημο και ποικίλες ιδεολογικοπολιτικές πτυχές, οι οποίες δύνανται να αποκαλύψουν μέσα από αυτούσια ντοκουμέντα της εποχής γνωστά και άγνωστα στοιχεία της δημοκρατικής μας παράδοσης. Ο αναγνώστης δύναται να μεταφερθεί ο ίδιος στα ταραχώδη γεγονότα της εξεταζόμενης περιόδου μέσω των ιστορικών παραθέσεων και να ανακαλύψει πόσο δύσκολος είναι ο αγώνας για τη δημοκρατία. Περιηγούμενος στις σελίδες μίας ιστορικής έρευνας, αντιλαμβάνεται πως «είναι μακρύς ο δρόμος για τη Δημοκρατία», κάτι το οποίo αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα ηθικά διδάγματα και συνιστά επιτυχία του παρόντος βιβλίου.
