Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Ο διακεκριμένος Βρετανός ακαδημαϊκός και διευθυντής σπουδών του Orpington College, Andrew Heywood, «ξαναχτυπά», αυτή τη φορά με ένα βιβλίο-οδηγό για το σύγχρονο πολιτικό λεξιλόγιο 208 συνολικά όρων, κυριολεκτικά από το «Α» («Αγορά») έως το «Ω» («Ωφελιμισμός»).
Αν είστε φοιτητής πολιτικών και κοινωνικών επιστημών που τα έχει βρει «μπαστούνια» με την πληθώρα δυσνόητων όρων, πολιτικοϊδεολογικών και φιλοσοφικών τοποθετήσεων, τότε ίσως το εγχειρίδιο «Βασικές Έννοιες της Πολιτικής Επιστήμης και των Διεθνών Σχέσεων» (2η έκδοση, 2018), που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο, να αποβεί ένα εξαιρετικά εύχρηστο εργαλείο που θα σας λύσει τα χέρια. Σκοπός του βιβλίου είναι η επεξήγηση των αρκετά αόριστων εννοιών που χρησιμοποιούνται καταχρηστικά τόσο στον πολιτικό όσο και στον καθημερινό λόγο, χωρίς, ωστόσο, ο πομπός και/ή δέκτες πολλές φορές να είναι σε θέση να αποδώσουν επακριβώς το περιεχόμενο του όρου που μόλις χρησιμοποίησαν. Αντιθέτως, οι περισσότεροι άνθρωποι τείνουν να εκφράζουν και να προβάλλουν μόνο τις υποκειμενικές τους ερμηνείες και θεωρήσεις αναφορικά με τη χρήση πολιτικής ορολογίας, χωρίς να προσπαθούν να υιοθετήσουν μια πιο αντικειμενική προσέγγιση.
Επιμέρους στόχοι μπορούν να θεωρηθούν η κατανόηση του τρόπου λειτουργίας της πολιτικής επιστήμης και των επιμέρους δομικών στοιχείων που τη συναποτελούν, όπως τα συστήματα διακυβέρνησης, οι πολιτικές ιδεολογίες, τα είδη της πολιτικής εξουσίας κτλ., καθώς και η ερμηνεία των πολιτικών αναγκών του σήμερα βάσει νέων, εκσυγχρονισμένων όρων, που να ανταποκρίνονται στο σύγχρονο πνεύμα της παγκοσμιοποίησης, στο νέο πεδίο της απο-αποικιοποίησης (decolonization), αλλά και άλλων, μη δυτικών προσεγγίσεων.
Ενδεικτικά, ένα θέμα το οποίο εξετάζεται είναι η ανάπτυξη της Διεθνικότητας και των Διεθνικών Εταιρειών (Transnational Corporations- TNCs), που τείνουν να «απλώνουν» τις οικονομικές τους δραστηριότητες σε παραπάνω από ένα κράτη. Σε αντίθεση με τις πολυεθνικές (Multinational Corporations-MNCs), οι TNCs λειτουργούν «πιο υποχθόνια», έχοντας πολλές θυγατρικές εταιρείες (subsidiaries), δηλαδή φιλοξενούμενες επιχειρήσεις -συνήθως και με διαφορετική ονομασία- κάτω από την ομπρέλα της «μητρικής» εταιρείας, οικοδομώντας μ’ αυτόν τον τρόπο οικονομίες «κράτος εν κράτει» στο εσωτερικό των χωρών. Μάλιστα, στη σημερινή εποχή φαίνεται ότι η οικονομική δύναμη ορισμένων εταιρειών πλέον ξεπερνά κατά πολύ το ΑΕΠ κάποιων χωρών (από τις 100 μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου, οι 51 είναι εταιρείες, ενώ μόλις οι 49 είναι χώρες), κάτι που ίσως να καταδεικνύει όχι μόνο την απόκτηση πλούτου, αλλά και οικονομικής επιρροής επί των κυβερνήσεων που τις φιλοξενούν. Από τη μία, η κυβέρνηση ελπίζει ότι η εγκατάσταση μιας μεγάλης εταιρείας θα αυξήσει τις θέσεις εργασίας στα εδάφη της, αυξάνοντας την οικονομική-καταναλωτική δύναμη των κατοίκων και μειώνοντας την ανεργία. Από την άλλη, οι μέτοχοι ψάχνουν και διαπραγματεύονται ευνοϊκούς όρους, όπως χαμηλή φορολόγηση, φτηνό εργατικό δυναμικό και ευέλικτους τελωνειακούς δασμούς. Φυσικά, δεν λείπουν φαινόμενα διαφθοράς, όπως κυβερνητικοί παράγοντες που χρηματίζονται, για να δώσουν προτεραιότητα στα εταιρικά συμφέροντα έναντι του δημοσίου συμφέροντος, ζημιώνοντας ουσιαστικά την τοπική οικονομία και τα εργατικά συνδικάτα. Ο κρατικός παρεμβατισμός για την εξυπηρέτηση υπερεθνικών συμφερόντων αντίκειται στην αρχή του laissez-faire («ελεύθερου εμπορίου») και αποτελεί το πρώτο βήμα προς την αυταρχικότητα του κράτους και τη φτωχοποίηση μεγάλου μέρους του πληθυσμού χάριν μιας μικρής πλουτοκρατίας. Το φαινόμενο αυτό αναξιοκρατίας παρατηρείται κυρίως σε αναπτυσσόμενες χώρες, όμως δεν περιορίζεται μόνο εκεί.
Η παγκοσμιοποίηση από τα μέσα του 20ού αιώνα και ιδιαίτερα μετά την πτώση του κομμουνισμού και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, το 1991, έχει αναδειχθεί ως ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά ενός «επιθετικού» καπιταλισμού. Με την εκμηδένιση των αποστάσεων και την τεχνολογική πρόοδο στον τομέα των μεταφορών, το ελεύθερο εμπόριο και την ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας, παρατηρούμε πως η σημασία των συνόρων, του έθνους-κράτους και της εθνικής οικονομίας σταδιακά παραγκωνίζονται ή θεωρούνται ακόμη και απαρχαιωμένοι, χάριν μιας πολυπολιτισμικής ταυτότητας («πολίτης του κόσμου») και έναν ατομικισμό που υποκαθιστά τον εθνοτισμό και τις παραδόσεις-ιδιαιτερότητες της εκάστοτε χώρας. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι οι σχέσεις αλληλεξάρτησης καθιστούν τα έθνη πιο ευάλωτα στις διακυμάνσεις της παγκόσμιας οικονομίας, ενώ ο καταναλωτισμός που προωθεί η παγκοσμιοποίηση είναι υπεύθυνος για πλείστα περιβαλλοντικά ζητήματα, που ίσως καταστήσουν την ύπαρξη του ανθρώπινου είδους στον πλανήτη ως πλέον «μη βιώσιμη».
Μια άλλη ενδιαφέρουσα έννοια που παρουσιάζεται είναι αυτή του διλήμματος ασφαλείας: σε έναν μεταψυχροπολεμικό, πολυπολικό κόσμο, όπου δεν έχει εγκαθιδρυθεί ακόμη ένα σύστημα κανόνων αστυνόμευσης από μία παγκόσμια υπερδύναμη ή ένα παγκόσμιο σύστημα διακυβέρνησης, επικρατεί διεθνής αναρχία. Επομένως, οι ρεαλιστές ισχυρίζονται ότι είναι δύσκολο τα κράτη να διακρίνουν τον σύμμαχο από τον εχθρό σε ένα περιβάλλον αναρχίας, όπου ο «θάνατός σου είναι η ζωή μου». Ως συνέπεια, η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια αυξάνονται, ενώ η συμμετοχή σε διεθνείς οργανισμούς που θα μπορούσαν να αποτρέψουν αρνητικά ενδεχόμενα κρίνεται ανεπαρκής είτε ακόμη και αναποτελεσματική, επειδή βρίσκονται ακόμη σε πολύ πρόωρο στάδιο και υπάρχει έλλειμμα εμπιστοσύνης απέναντί τους. Οι υπερεθνικές οντότητες συνήθως αντιμετωπίζονται με καχυποψία από τους ρεαλιστές (σε αντίθεση με τους φιλελεύθερους που δείχνουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στους θεσμούς), γιατί συνήθως είναι προέκταση των μεγάλων δυνάμεων, εκφράζοντας και επιβάλλοντας τη θέλησή τους στα μικρότερα έθνη-κράτη.
Η «ρεαλιστική» αυτή καχυποψία, με τη σειρά της, οδηγεί σε στρατιωτικές και εξοπλιστικές δαπάνες για την ενίσχυση της άμυνας της χώρας από εξωτερικούς παράγοντες. Μια τέτοια κίνηση, όμως, μπορεί να ερμηνευτεί με διττό τρόπο, είτε ως επιθετική είτε ως αμυντική, συνεπώς, άλλες εξίσου «καχύποπτες» και «επιφυλακτικές» χώρες θα αναγκαστούν και αυτές να αυξήσουν τις αμυντικές τους δαπάνες, βρίσκοντας εαυτούς αναμεμειγμένους σε έναν εξοπλιστικό αγώνα με την υποθετικά αντίπαλο χώρα. Συλλήβδην, ίσως τελικά ο ακαδημαϊκός και θεωρητικός των διεθνών σχέσεων Kenneth N. Waltz (1924-2013) να είχε δίκιο όταν υποστήριζε πως σκοπός όλων των κρατικών οντοτήτων είναι η επιβίωσή τους, με την τελευταία να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το επίπεδο ασφαλείας που έχει επιτύχει και από τις διακρατικές σχέσεις.
Επίσης γίνεται χρήση βασικών διαγραμμάτων για τη σχηματοποίηση της σχέσης μεταξύ ορισμένων όρων που ο συγγραφέας κρίνει ως σημαντικούς, όπως το «δίλημμα των φυλακισμένων», το οποίο υπάγεται ως ενός εκ των πιο ξακουστών παραδειγμάτων της θεωρίας παιγνίων. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει διαθέσιμος ένας κατάλογος ονομάτων των σημαντικότερων πολιτικών στοχαστών, μαζί με ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα και με παράθεση των πιο φημισμένων έργων τους. Η συμπλήρωση των παραπάνω με ένα ευσύνοπτο ευρετήριο ονομάτων και όρων θα σας διευκολύνει στην αναζήτηση του επίμαχου όρου που ίσως αναζητάτε.
Εν κατακλείδι, όπως ανέφερα και στην αρχή της βιβλιοπαρουσίασης αυτής, συνιστώ αυτό το βιβλίο σε σπουδαστές που επιθυμούν να αποκτήσουν ένα βοήθημα για την περιπλάνησή τους στον κυκεώνα των πολιτικών, ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών.
