Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
Από άτυχους γονείς γεννιούνται άτυχα παιδιά. Αυτή μοιάζει να είναι η παραδοχή που πλαισιώνει την ιστορία των τεσσάρων παιδιών του Οιδίποδα. Τα αδέρφια Ετεοκλής και Πολυνείκης, Αντιγόνη και Ισμήνη υπήρξαν τέκνα και αδέρφια του πατέρα τους, παιδιά και εγγόνια της μητέρας τους. Η ιστορία τους είναι ένας αδιάκοπος θρήνος, σημαδεμένος από προγονικές κατάρες και διχόνοια. Ως μέλη του προβληματικού οίκου του Οιδίποδα υπήρξαν θύματα ενός παρελθόντος, στο οποίο δε συμμετείχαν, παρασέρνοντας στην καταστροφή την πόλη τους. Ως γνωστόν, τα τέσσερα αδέρφια ήταν καρπός από την αιμομικτική ένωση του Οιδίποδα, βασιλιά της Θήβας, με τη μητέρα του, Ιοκάστη. Μια τέτοια γέννα, καθώς αψηφούσε βιολογικούς και ηθικούς νόμους, έλεγαν πως ήταν καταραμένη και δε θα μπορούσε παρά να έχει οικτρό τέλος.
Με την αυτοεξορία –κατ’ άλλους έξωση– του Οιδίποδα από τη Θήβα, ο θρόνος χήρεψε και το φορτίο της διακυβέρνησης έπεσε στους δυο γιους του. Στην αρχή, οι Ετεοκλής και Πολυνείκης συμφώνησαν να βασιλεύουν έναν χρόνο ο καθένας. Όμως, η δύναμη διαφθείρει και ο Ετεοκλής μετά το πέρας της θητείας του αρνήθηκε να παραχωρήσει τη θέση στον αδερφό του. Ο άγριος καυγάς των δυο ανδρών για την εξουσία κατέληξε στον εξαναγκασμό του Πολυνείκη να εγκαταλείψει τη χώρα.
Εκείνος κατέφυγε στο Άργος, όπου βασίλευε ο Άδραστος. Αυτός τον έκανε γαμπρό του, δίνοντάς του για γυναίκα την κόρη του, Αργεία. Εκεί γνώρισε και τον Αιτωλό Τυδέα, μετέπειτα στενό φίλο του. Με την υποστήριξη του Αδράστου, ο Πολυνείκης αποφάσισε να στραφεί κατά της Θήβας, με σκοπό να εξαναγκάσει τον Ετεοκλή να του παραδώσει το θρόνο. Οργάνωσε, έτσι, την περίφημη εκστρατεία των «Επτά επί Θήβας», η οποία πήρε την ονομασία της από τους επτά πολεμάρχους που οδήγησαν τα στρατεύματά τους στη χώρα του Κάδμου. Για να καρποφορήσει, ωστόσο, το εγχείρημα χρειαζόταν πρώτα θεϊκή έγκριση. Ο χρησμός που έφτασε όριζε πως από τα αδέρφια θα επικρατούσε εκείνος που είχε στο πλάι του τον Οιδίποδα! Ο Πολυνείκης κίνησε, λοιπόν, για την Αθήνα, όπου είχε καταφύγει ο πατέρας του με συντροφιά την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Απεσταλμένοι του Ετεοκλή βρίσκονταν ήδη εκεί για τον ίδιο σκοπό.
Ο τυφλός γέρος Οιδίπους, απογοητευμένος από τον εγωισμό των γιών του ή πικραμένος από τη σκληρή μεταχείριση που του είχαν προηγουμένως επιδείξει, αρνήθηκε να λάβει θέση στη διαμάχη. Καταράστηκε, μάλιστα, τους γιούς του να μην αξιωθεί κανείς από τους δύο να βασιλεύσει στη Θήβα και να χαθούν ο ένας από το χέρι του άλλου. Μάταια, η Αντιγόνη προσπάθησε να πείσει τον Πολυνείκη να σταματήσει την εκστρατεία. Ήταν αργά πια. Όταν σε λίγο ο Οιδίπους πέθανε, οι δυο αδερφές γύρισαν στην πατρίδα τους, για να αποτρέψουν την αιματοχυσία. Αδύνατο, όμως, να αποφύγεις την πατρική κατάρα. Η επιχείρηση των «Επτά» είχε άτυχη έκβαση: οι Θηβαίοι κατατρόπωσαν τους πολιορκητές τους, αφού πρώτα ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αλληλοσκοτώθηκαν σε μονομαχία μπροστά στα τείχη. Ξεψύχησαν ο ένας πλάι στον άλλον.
Τώρα την εξουσία ανέλαβε ο Κρέων, θείος των παιδιών, από την πλευρά της μητέρας τους. Ο νέος ηγεμόνας πρόσταξε να θαφτεί ο Ετεοκλής με τιμές ήρωα, ενώ ο Πολυνείκης να μείνει άταφος ως προδότης. Το πτώμα του θα γινόταν βορά για τα όρνια έξω από την πόλη. Επρόκειτο για ύψιστη ταπείνωση. Η Αντιγόνη, όμως, δεν ανεχόταν τέτοια μεταχείριση για τον αγαπημένο της αδερφό. Μόνη της –ή κατ’ άλλους με τη βοήθεια της Ισμήνης– παράκουσε την κρατική νομοθεσία και έθαψε ή έκαψε τον Πολυνείκη πλάι στον Ετεοκλή. Φυσικά, δεν άργησε να συλληφθεί από τους άντρες του Κρέοντα και να καταδικαστεί σε θάνατο.
Ο θάνατος της κόρης έδρασε ως καταλύτης για μεγαλύτερη δυστυχία. Αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης ήταν ο Αίμων, γιος του Κρέοντα από την Ευρυδίκη. Μη μπορώντας να ανεχτεί την πράξη του πατέρα του, πρώτα αποπειράθηκε να τον σκοτώσει και έπειτα αυτοκτόνησε. Θρηνώντας το χαμό του γιού της, η Ευρυδίκη κρεμάστηκε. Έτσι, καταστράφηκε και ο Κρέων. Η τύχη της Ισμήνης μετά από τα γεγονότα αυτά είναι άγνωστη. Μια εκδοχή του μύθου τη θέλει νεκρή κατά την πολιορκία των «Επτά επί Θήβας». Σύμφωνα με αυτή, η Ισμήνη κανόνισε μια κρυφή ερωτική συνάντηση με τον αγαπημένο της, Περικλύμενο, στον ναό της Αθηνάς έξω από την πόλη. Θυμωμένη η θεά για την ασέβεια στον ιερό χώρο, υπέδειξε στον Τυδέα το σημείο και τον παρότρυνε να σκοτώσει το ζευγάρι. Ο Περικλύμενος διέφυγε εγκαίρως, η ερωμένη του, ωστόσο, έπεσε θύμα της μανίας του ήρωα.
Πρόκειται για μια εξαιρετικά αιματηρή ιστορία. Μάλιστα, προκύπτει απ’ αυτή ένα ενδιαφέρον ερώτημα· ανάμεσα σε ένα τέτοιο «καστ» τραγικών προσώπων, ποιος έχει υποφέρει περισσότερο; Η απάντηση είναι: η Θήβα. Η πόλη του Λαΐου, του Οιδίποδα, των Ετεοκλή και Πολυνείκη, του Κρέοντα έχει υποστεί τις μεγαλύτερες συμφορές. Ουσιαστικά, το δράμα του οἴκου του Οιδίποδα δεν είναι αποκλειστικά οικογενειακό. Ο μύθος αναδεικνύει τη ζωτική σχέση μεταξύ πόλεως και οἴκου. Στην κλασική ελληνική σκέψη η πόλις παρομοιάζεται με ζωντανό οργανισμό. Ως τέτοιος συναπαρτίζεται από μέλη, των οποίων η εύρυθμη λειτουργία επηρεάζει το κοινωνικό σύνολο. Έτσι, ο οἶκος αποτελεί θεμελιώδη κοινωνική μονάδα, πάνω στην οποία στηρίζεται ο αρχαίος κόσμος.
Για τους διανοητές της εποχής ήταν απολύτως απαραίτητο ο εκάστοτε οίκος να προτάσσει το δημόσιο συμφέρον σε σχέση με το ιδιωτικό, έτσι ώστε να μη χαθεί η πόλη μέσα στο χάος των οικογενειακών αντιδικιών. Το απόλυτο κοινωνικό αίτημα της πόλεως-κράτους ήταν η συνοχή. Στο όνομα αυτής υποστηριζόταν πως «τὰ ἐν οἴκῳ» δεν ανήκουν «ἐν δήμῳ».
Παρόλα αυτά, στον οίκο των Λαβδακιδών –από τον Λάβδακο, πατέρα του Λαΐου– παρατηρούμε μια νοσηρή διαστροφή του αιτήματος αυτού. Οι οικογενειακές σχέσεις είναι παρά φύσιν εσωστρεφείς –κάτι που φαίνεται στην οιδιπόδεια αιμομιξία– και αψηφούν συστηματικά πολιτικούς και θεϊκούς νόμους. Ο Λάιος παρακούει τον Απόλλωνα και αποκτά γιο· ο Πολυνείκης αγνοεί τα πατριωτικά ήθη και πολιορκεί τη χώρα του· η Αντιγόνη παραβαίνει τον δικαιολογημένα αυστηρό νόμο του Κρέοντα και θάβει τον προδότη αδερφό· η Ισμήνη κάνει έρωτα σε έναν ιερό χώρο συνυφασμένο με παρθενία. Σε όλες τις περιπτώσεις βλέπουμε μια σαφή πρόταξη του ατομικού και οικογενειακού συμφέροντος σε βάρος του δημοσίου.
Όλες αυτές οι ενέργειες των Λαβδακιδών έχουν αντίκρισμα στην πολιτική ζωή της Θήβας: η Θήβα μένει ακέφαλη μετά τον φόνο του Λαΐου, πλήττεται από λοιμό στη βασιλεία του Οιδίποδα, πολιορκείται ανελέητα από τους «Επτά» και χάνει έναν ακόμα ηγέτη όταν καταστρέφεται ο Κρέων. Επομένως «τὰ ἐν οἴκῳ» επηρεάζουν «τά ἐν δήμῳ» και μάλιστα, με τον χειρότερο τρόπο. Τα παιδιά του Οιδίποδα είναι θύματα και ταυτόχρονα συνεχιστές της αυτοκαταστροφικής εσωστρέφειας των Λαβδακιδών, η οποία απειλεί τη συνοχή της Θήβας. Τα τέσσερα αδέρφια διαιωνίζουν την κληρονομική ροπή προς την καταστροφή, η οποία εμπεδώνεται με τη μορφή της προγονικής ενοχής και κατάρας. Μια εκδοχή του μύθου θέλει τον Λάιο να «εγκαινιάζει» αυτή την αλυσιδωτή πορεία προς τον θάνατο. Κάποτε φιλοξενούμενος στην Ηλεία απήγαγε και βίασε τον Χρύσιππο, γιο του Πέλοπα. Ο όμορφος νέος αυτοκτόνησε και ο Πέλοπας –ή οι θεοί– καταράστηκαν τον βιαστή.
Απόπειρες για να διακοπεί αυτή η αλυσίδα υπήρξαν –το μαντείο προειδοποίησε τον Λάιο για τη συμφορά– αλλά, όπως φαίνεται, οι Λαβδακίδες αδυνατούν να ξεφύγουν από τον κύκλο της βίας. Αυτός ανανεώνεται όταν ο Οιδίπους καταριέται τους γιούς του, ενώ η καταστροφή εξαπλώνεται όταν πεθαίνει η Αντιγόνη. Το ασθενές μέλος του πολιτικού σώματος δηλητηριάζει προοδευτικά τα υπόλοιπα, όπως ένα χέρι σε σήψη που δεν κόβεται εγκαίρως. Βλέπουμε πως ο Αίμων αποπειράται να δολοφονήσει τον πατέρα του – ένα έγκλημα χαρακτηριστικά οιδιπόδειο.
Μέσα από την καταραμένη γενιά του Οιδίποδα αναδεικνύονται τραγικές φιγούρες που είναι ταυτόχρονα θύματα και θύτες. Η ιστορία τους μάς αποκαλύπτει ανάγλυφα τις κοινωνικές και πολιτικές ανησυχίες του κλασικού κόσμου, επισημαίνοντας πως «αἱ ἁμαρτίαι γονέων παιδεύουσι» όχι μόνο τα «τέκνα», αλλά και την πόλη που τα έθρεψε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κακριδής, Ι. Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Οι Ήρωες, τομ. Γ΄, Αθήνα: Εκδ. Αθηνών.
- Κακριδής, Ι. Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Ηρακλής – Πανελλήνιες Εκστρατείες τομ Δ΄, Αθήνα: Εκδ. Αθηνών.
- Κερένυϊ Κ. (2013), Η Μυθολογία των Ελλήνων. Αθήνα: Εκδ. Εστία.
- Kouloumentas, S. (2014), The Body and the Polis: Alcmaeon on Health and Disease, British Journal for the History of Philosophy 22: 867-887.
- Liapis, V. (2013) Creon the Labdacid: Political Confrontation and the Doomed Oikos in Sophocles Antigone, στον τόμο: D. Cairns (επιμ.), Tragedy and Archaic Greek Thought (Wales), 81 – 118.
