Του Ιωάννη Α. Γκαντούνα,
Στο πέρασμα των αιώνων η επιστήμη έχει πραγματοποιήσει αλματώδη πρόοδο, χαρίζοντας στον άνθρωπο τη δυνατότητα να διευκολύνει την καθημερινότητά του και να βελτιώσει σημαντικά το βιοτικό του επίπεδο. Πολλές φορές, όμως, η γνώση της επιστήμης αντιτίθεται στην ηθική της κοινωνίας με αποτέλεσμα την αμφισβήτηση της επιστημονικής θεωρίας.
Ιδιαιτέρα φλέγον ζήτημα του αιώνα που διανύουμε, είναι εκείνο των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών και τροφίμων. Αυτό συμβαίνει κυρίως λόγω κάποιων προβληματισμών που οδηγούν την επιστημονική κοινότητα σε διαμάχες και τους καταναλωτές σε σύγχυση αναφορικά με την αξία (οικονομική, περιβαλλοντική, φαρμακευτική) και τις πιθανές επιπτώσεις αυτών.
Η γενετική βελτίωση αποτελεί κεντρικό πυλώνα βελτιωμένης γεωργικής παραγωγικότητας για χιλιάδες χρόνια. Τα περισσότερα από τα τρόφιμα που τρώμε σήμερα δημιουργήθηκαν μέσω παραδοσιακών μεθόδων αναπαραγωγής, όπως η διασταύρωση. Ωστόσο, αυτή η πρακτική είναι εξαιρετικά χρονοβόρα και καθιστά δύσκολη την πραγματοποίηση πολύ συγκεκριμένων αλλαγών. Αφού οι επιστήμονες ανέπτυξαν τη γενετική μηχανική στη δεκαετία του 1970, μπόρεσαν να κάνουν παρόμοιες αλλαγές με πιο συγκεκριμένο τρόπο και σε μικρότερο χρονικό διάστημα, ώστε να παράγουν καλλιέργειες με βελτιωμένα χαρακτηριστικά αλλάζοντας τη γενετική τους σύνθεση.
Τι είναι οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί και τι η γενετική μηχανική μέσω της οποίας προκύπτουν;
Ως γενετική μηχανική ορίζεται το σύνολο των βιοτεχνολογικών τεχνικών που χρησιμοποιούνται για την αλλαγή της γενετικής σύνθεσης των κυττάρων. Ένας οργανισμός που δημιουργείται μέσω γενετικής μηχανικής θεωρείται ότι είναι γενετικά τροποποιημένος (ΓΤΟ, GMO – Genetically Modified Organism). Ένας τέτοιος οργανισμός μπορεί να είναι φυτικής ή ζωικής υπόστασης, με γενετικό υλικό το οποίο έχει τροποποιηθεί με την εισαγωγή σε αυτόν ξένων γονιδίων, προερχόμενων από άλλον ή άλλους οργανισμούς, διαφορετικής ποικιλίας ή και διαφορετικού είδους. Ο νέος οργανισμός παρουσιάζει καινούριες επιθυμητές ιδιότητες διαφορετικές του αρχικού. Τέλος, γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα θεωρούνται τα τρόφιμα που περιέχουν, αποτελούνται ή παράγονται από γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς.
Ποια είναι τα πιθανά οφέλη των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών;
Μόλις το 1971 αναπτύχθηκαν οι πρώτοι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί. Οι περισσότερες τροποποιήσεις τροφίμων στο πέρασμα των ετών επικεντρώθηκαν κατά κύριο λόγο σε καλλιέργειες με υψηλή ζήτηση όπως η σόγια, το καλαμπόκι, η κανόλα, η ελαιοκράμβη και το βαμβάκι.
Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί μπορούν να προσφέρουν πολλά πλεονεκτήματα στον καλλιεργητή και τον καταναλωτή. Αρχικά, μπορεί να επιφέρουν ραγδαία αύξηση της στρεμματικής απόδοσης καθώς και εκμετάλλευση νέων, προς το παρόν μη καλλιεργήσιμων, εκτάσεων. Ακόμα, πολλές τέτοιες καλλιέργειες τροποποιούνται γενετικά ώστε να αποκτήσουν ανθεκτικότητα σε ζιζάνια, έντομα και άλλους παθογόνους παράγοντες. Στην πραγματικότητα η τεχνολογία αυτή φαίνεται πως μείωσε τη χρήση φυτοφαρμάκων κατά 37% και αύξησε τις αποδόσεις των καλλιεργειών κατά 22%, σύμφωνα με μία συγκριτική ανάλυση 147 μελετών του 2014.
Άλλες καλλιέργειες έχουν τροποποιηθεί με γονίδια που τις βοηθούν να επιβιώσουν σε αντίξοες συνθήκες, όπως η ξηρασία και οι πολύ υψηλές ή οι πολύ χαμηλές θερμοκρασίες του περιβάλλοντος. Επιπλέον, η γενετική τροποποίηση μπορεί να αυξήσει τη θρεπτική αξία των τροφίμων και να χρησιμοποιηθεί για τη βελτιστοποίηση της γεύσης και της εμφάνισης τους, όπως το μήλο που δεν μαυρίζει. Αυτή η εφαρμογή της γενετικής μηχανικής θα μπορούσε δυνητικά να αποβεί σωτήρια για τη ζωή και την υγεία των ασθενέστερα οικονομικά πληθυσμών. Όλα αυτά σε συνδυασμό συμβάλλουν στη μείωση του κόστους για τους αγρότες και τους καταναλωτές, αφού οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί παρουσιάζουν αυξημένη απόδοση και ευημερία των καλλιεργειών σε πιο σκληρές συνθήκες.
Τέλος, υπάρχει και η δυνατότητα ενσωμάτωσης στην γενετική ιδιοσυστασία των φυτών συγκεκριμένων αντισωμάτων ή φαρμακευτικών ουσιών, για την πρόληψη, θωράκιση και προάσπιση της υγείας δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Ωστόσο, θα πρέπει να γίνουν αρκετές ακόμα μελέτες για την επίτευξη του στόχου αυτού.
Golden Rice Project: το γενετικά τροποποιημένο βρώσιμο παράδειγμα
Η ανεπάρκεια βιταμίνης Α είναι μία διατροφική πάθηση που μπορεί να προκαλέσει τύφλωση (είναι η βασική αιτία θανάτου για παιδιά κάτω των 5 ετών παγκοσμίως) και κατάρρευση του ανοσοποιητικού συστήματος. Είναι πρακτικά άγνωστη στον δυτικό κόσμο, αλλά είναι συχνή σε χώρες όπου η κατανάλωση ρυζιού αποτελεί βασική διατροφική συνήθεια, κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Το χρυσαφί χρώμα στην πραγματικότητα είναι το αποτέλεσμα της παραγωγής β-καροτίνης, μιας ουσίας που μετατρέπεται σε βιταμίνη Α στο ανθρώπινο σώμα. Τα συμβατικά φυτά ρυζιού περιέχουν ελάχιστη ποσότητα β-καροτίνης στους κόκκους τους, ενώ το χρυσό ρύζι φέρει ρυζόκοκκους πλούσιους σε β-καροτίνη. Το Golden Rice όχι μόνο έχει το ίδιο κόστος παραγωγής με το λευκό ρύζι αλλά φυτεύεται, μεγαλώνει, επεξεργάζεται, αποθηκεύεται και μαγειρεύεται με τον ίδιο τρόπο, ενώ οι συγκομισμένοι σπόροι του μπορούν να φυτευτούν ξανά, χωρίς κανένα περιορισμό. Η «χρυσή» έκδοση οποιασδήποτε ποικιλίας ρυζιού έχει την ίδια απόδοση με τη «μητρική» ποικιλία του αντίστοιχου λευκού. Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί πως η β-καροτίνη στο Golden Rice μετατρέπεται πολύ αποτελεσματικά σε κυκλοφορούσα βιταμίνη Α τόσο σε ενήλικες όσο και σε παιδιά.
Ποιοι είναι οι κύριοι προβληματισμοί που απορρέουν από τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς;
Θεωρητικά, όλες οι μέθοδοι βελτίωσης της καλλιέργειας μπορεί δυνητικά να οδηγήσουν σε κάποιον κίνδυνο. Οι καταναλωτές ανησυχούν, κυρίως, για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των βιοτεχνολογικών καλλιεργειών στην ανθρώπινη υγεία. Μεταξύ των πιθανών κινδύνων που έχουν καταγραφεί είναι η τοξικότητα, η αλλεργιογένεση, η αστάθεια του εισαγόμενου γονιδίου και οι αρνητικές επιπτώσεις στη διατροφή.
Υπάρχει κάποια ανησυχία ότι τέτοιου είδους τρόφιμα μπορεί να προκαλέσουν αλλεργικές αντιδράσεις, καθώς η τεχνολογία της γενετικής μηχανικής θα μπορούσε να συντελέσει στη μεταφορά ενός γνωστού αλλεργιογόνου από μια καλλιέργεια σε μία μη αλλεργιογόνο καλλιέργεια. Επί του παρόντος, ωστόσο, δεν έχουν αναφερθεί αλλεργικές αντιδράσεις από τέτοιου είδους τρόφιμα που κυκλοφορούν αυτή τη στιγμή στην αγορά.
Ακόμα, τα αποτελέσματα ορισμένων μελετών δείχνουν ότι τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα μπορεί να προκαλέσουν ορισμένες κοινές τοξικές επιδράσεις όπως ηπατικές, παγκρεατικές, νεφρικές ή αναπαραγωγικές και μπορεί να αλλάξουν κάποιες αιματολογικές, βιοχημικές και ανοσολογικές παραμέτρους. Υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα που υποστηρίζουν πως ζώα τα οποία τράφηκαν με γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες υπέστησαν ακόμα και μοιραίες βλάβες. Πιο συγκεκριμένα, αρουραίοι που τράφηκαν με διαγονιδιακές πατάτες ή σόγια εμφάνισαν ανωμαλίες στο σπέρμα, ενώ αγελάδες, κατσίκες, βουβάλια και γουρούνια εμφάνισαν επιπλοκές όπως πρόωρη γέννα, αποβολές και υπογονιμότητα.
Επιπλέον, περισσότερο από το 80% όλων των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών παγκοσμίως έχουν κατασκευαστεί για ανοχή στα ζιζανιοκτόνα. Υπάρχει μία ολοένα και αυξανόμενη ανησυχία για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της γενετικά τροποποιημένης γεωργίας στη βιοποικιλότητα, καθώς οι καλλιέργειες αυτές είναι υπεύθυνες για την εμφάνιση «υπερζιζανίων» και «σούπερ μικροβίων». Ως αποτέλεσμα, η χρήση τοξικών ζιζανιοκτόνων, όπως το διάσημο Roundup®, έχει δεκαπενταπλασιαστεί από τότε που εισήχθησαν για πρώτη φορά οι γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί στη ζωής μας.
Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί έχουν γίνει αντικείμενο πολύ μεγάλης πληθώρας ερευνών. Μέχρι στιγμής πάντως, οι περισσότερες μελέτες που έχουν διενεργηθεί δείχνουν πως τα γενετικώς τροποποιημένα τρόφιμα είναι ασφαλή για κατανάλωση και μπορούν με ασφάλεια να χρησιμοποιηθούν ως τρόφιμα και ζωοτροφές. Επιπλέον, δεν υπάρχουν απτές αποδείξεις ότι οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί βλάπτουν το περιβάλλον. Προβληματισμό, ωστόσο, προκαλεί το γεγονός πως οι περισσότερες από αυτές τις μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί από βιοτεχνολογικές εταιρίες.
Συμπερασματικά, οι εφαρμογές της γενετικής μηχανικής δεν είναι εξ ορισμού θετικές ή αρνητικές. Η ανησυχία που εγείρεται γύρω από τα γενετικώς τροποποιημένα τρόφιμα δεν αφορά την τεχνολογία αυτή καθαυτή, αλλά τις πιθανές της επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Οι κίνδυνοι που απορρέουν από τέτοιου είδους τρόφιμα είναι μεν πιθανοί, αλλά σε καμία περίπτωση νομοτελειακοί. Σήμερα, υπάρχουν μπανάνες που παράγουν ανθρώπινα εμβόλια κατά μολυσματικών ασθενειών, όπως η ηπατίτιδα Β, ψάρια που ωριμάζουν πιο γρήγορα, οπωροφόρα δέντρα και καρποί που αποδίδουν χρόνια νωρίτερα και φυτά που παράγουν νέα πλαστικά με μοναδικές ιδιότητες. Είναι απαραίτητο, ωστόσο, να καθοριστούν διεθνώς αποδεκτές κατευθυντήριες γραμμές για την αξιολόγηση της ασφάλειας των τροφίμων που προέρχονται από γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ευάγγελος Δ. Πρωτοπαπαδάκης, (2015), Γενετικώς τροποποιημένες καλλιέργειες και ηθική: Μία συνεπειοκρατική προσέγγιση, Περιβαλλοντική Πολιτική: Θεωρία και Πράξη, Δ.Π.Θ., Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων, σελ. 290-299.
- Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης, (2006), ΒΙΟΗΘΙΚΗ: Αναφορά στους γενετικούς και τεχνολογικούς νεωτερισμούς, Αθήνα: Εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, σελ. 89-93.
- James C. (1996), Global Review of the Field Testing and Commercialization of Transgenic Plants: 1986 to 1995. The First Decade of Crop Biotechnology, The International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications, p.1-3.
- Genetically engineered foods, medlineplus.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Wu K. J., Golden Rice Approved as Safe for Cosumption in the Philippines, smithsonianmag.com. Διαθέσιμο εδώ
- Regls E., The True Story of the Genetically Modified Superfood That Almost Saved Millions, foreignpolicy.com. Διαθέσιμο εδώ
- GE Food & Your Health, centerforfoodsafety.org. Διαθέσιμο εδώ
- AS Bawa & KR Anilakumar, (2013), Genetically modified foods: safety, risks and public concerns – a review. J Food SciTechnol, 50(6):1035–1046. Διαθέσιμο εδώ
- Adrian Dubock, (2017), Golden Rice: instructions for use. Agric & Food Secur, 6:60. Διαθέσιμο εδώ
- Behrokh MM, AM Ardekani, (2011), Genetically Modified Foods and Social Concerns. Avicenna Journal of Medical Biotechnology, 3(3): 109-117. Διαθέσιμο εδώ
