Της Μαρίας Σαρρή,
Ο μύθος του Ορφέα και της Ευρυδίκης αποτελεί έναν από τους πιο κλασικούς και γνωστούς μύθους της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, στον οποίο βασίστηκαν αμέτρητες ρομαντικές ιστορίες. Αυτό που συναρπάζει τους αναγνώστες δεν είναι άλλο από την ιδέα της αιώνιας διάρκειας της αγάπης μεταξύ δύο ανθρώπων. Πολλές φορές εστιάζουμε στις ανάγκες τις καθημερινότητάς μας και αδιαφορούμε για την πνευματική και συναισθηματική μας γαλήνη, η οποία, σύμφωνα με τον μύθο, επέρχεται με την αληθινή αγάπη.
Η ήρεμη και υποστηρικτική παρουσία της Ευρυδίκης, το πείσμα και η αφοσίωση του Ορφέα, είναι χαρακτηριστικά τα οποία θα μπορούσαν να μας εμπνεύσουν, αλλά και να μας κάνουν να ξεφύγουμε από τον στενό δρόμο της λογικής, ακολουθώντας το ένστικτο και το συναίσθημά μας στα άδυτα του Κάτω Κόσμου. Παράλληλα, αριστοκράτες, σοφοί και ρήτορες συγκαλούνται το 416 π.Χ. σε συμπόσιο από τον Αγάθωνα, για να γιορτάσουν τη νίκη του στα Λήναια στο γνωστό βιβλίο του Πλάτωνα. Μέσα από τον δικό τους διάλογο, προσπαθούν να εξηγήσουν την αγάπη και τον έρωτα.
Ο Ορφέας ήταν ένας μουσικός, μαθητής του Απόλλωνα, και φημίζεται ότι παίζοντας τη λύρα του, έκανε όλη την πλάση να ζωντανεύει, τα ζώα να τον πλησιάζουν, τους ανθρώπους ευτυχισμένους, αλλά και τις Νύμφες να τον περιτριγυρίζουν για να απολαύσουν τη μελωδία που δημιουργούσε. Η Ευρυδίκη, από την άλλη πλευρά, ήταν μια χαρούμενη νεαρή κοπέλα, η οποία, με το άκουσμα της μουσικής, αλλά και με τη γνωριμία του χαρακτήρα του νέου, τον ερωτεύτηκε παράφορα. Συμβολική είναι η σκηνή του μύθου στην οποία εκείνη πλέκει στεφάνια με λουλούδια και εκείνος τραγουδάει για την αγάπη του. Ο δεσμός τους είναι συμπληρωματικός και παραγωγικός, γνώρισμα αληθινής και βαθιάς αγάπης, η οποία θυμίζει τα λόγια του Αριστοφάνη στο «Συμπόσιο», στο οποίο μιλά για δύο ψυχές, προερχόμενες από μια ολότητα την οποία οι θεοί τεμάχισαν, έτσι ώστε αυτές να γυρίζουν τον κόσμο ψάχνοντας το άλλο τους μισό. Άπαξ και αυτό βρεθεί, η ένωση είναι αιώνια.
Η ζωή, όμως, έρχεται να χωρίσει τους δύο ερωτευμένους του μύθου, όταν η Ευρυδίκη, στην προσπάθειά της να ξεφύγει από τον Αρισταίο, φίλο του Ορφέα, πέφτει θύμα ενός φιδιού, το οποίο δαγκώνοντάς την, τη δηλητηριάζει, με τη νεαρή κοπέλα να αφήνει τα εγκόσμια. Το συναίσθημα του πόνου και της πίκρας του Ορφέα δε μπορούν να μετρηθούν με τη λογική. Σκηνές σπαραγμού, παραίτησης, οδύνης και τρέλας ακολουθούν. Η φύση τον λυπάται, τα ζώα προσπαθούν να του προσφέρουν συντροφιά, μα τίποτα δε συγκρίνεται με τη χαμένη του αγάπη. Ο Ερυξίμαχος, γιατρός που παρευρίσκεται στο συμπόσιο, παρουσιάζει τον έρωτα ως συγκυρία τεσσάρων δυνάμεων, της ζέστης, της γλύκας, του κρύου και της πίκρας.
Ο Ορφέας βιώνει έντονα την πίκρα και αποφασίζει να παλέψει για την αγαπημένη του, ακόμη και με τον ίδιο τον Θάνατο. Τίποτα δε θα βρεθεί στον δρόμο του για να τον εμποδίσει. Κατεβαίνει τα σκαλιά του Κάτω Κόσμου και φτάνει μπροστά στον Κέρβερο. Αρχίζει να τραγουδάει σπαρακτικά τον πόνο του και ο σκύλος με τα τρία κεφάλια συγκινείται και μαζεύεται, ανοίγοντας τον δρόμο στον νεαρό. Μπροστά του βρίσκονται οι τέσσερις μεγάλοι Κριτές, ο βασιλιάς της Κρήτης Μίνωας, ο Ραδάμανθυς, ο Αιακός και ο Τριπτόλεμος που δίκαζαν τις ψυχές των ανθρώπων, όμως τον αφήνουν να περάσει. Συμβολική εδώ η παρουσία της Θείας Δίκης, η οποία αντιλαμβάνεται πως η αγάπη είναι ανώτερη. Αυτό επαληθεύει και τα λόγια του Παυσανία, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο έρωτας είναι διττός σαν τη θεά Αφροδίτη, η οποία έχει μια ανθρώπινη και μια θεϊκή φύση. Ο σαρκικός έρωτας αποσκοπεί στην απλή ικανοποίηση του ατόμου, ενώ ο ανώτερος έρωτας ζητά την παντοτινή ένωση με την άλλη ψυχή.
Ο Ορφέας, στον δρόμο του προς τον Κάτω Κόσμο, συναντά γνωστές ψυχές προσωπικοτήτων, οι οποίες είτε έχουν γαληνεύσει στα δεξιά είτε αναστενάζουν και βογκάνε στα αριστερά. Οι πρώτες είναι αθώες, ενώ οι δεύτερες έχουν προκαλέσει πόνο στη ζωή τους. Μέσα σε αυτές βλέπουμε τον Σίσυφο, τις Δαναΐδες και τον Τάνταλο, πρόσωπα, όμως, τα οποία δε συγκινούν τον Ορφέα, ο οποίος έχει μόνο την Ευρυδίκη στο μυαλό του. Η στοχοπροσήλωσή του είναι αξιέπαινη και φτάνοντας μπροστά στον θρόνο του Άδη και της Περσεφόνης, ο θεός τον συγχαίρει. Έχοντας ακούσει το τραγούδι του, ο Άδης αποφασίζει συγκλονισμένος να επιστρέψει την Ευρυδίκη στον Ορφέα. Η ανωτερότητα της αγάπης των νέων επιβάλλεται στα θεία για ακόμα μια φορά. Ο θεός του Κάτω Κόσμου, όμως, θέτει έναν και μοναδικό όρο: ο Ορφέας πρέπει να επιστρέψει στην είσοδο χωρίς να κοιτάξει πίσω να σιγουρευτεί εάν η Ευρυδίκη τον ακολουθεί. Ο όρος του Άδη επιβεβαιώνεται στα λόγια του Φαίδρου, ο οποίος στο συμπόσιο αναλύει ότι ο έρωτας είναι αυτός που μας παρακινεί να κάνουμε τις ηρωικότερες πράξεις.
Στον γυρισμό προς την έξοδο του Κάτω Κόσμου, ο Ορφέας είναι ανυπόμονος και τυφλωμένος από τα συναισθήματά του. Ρωτά περπατώντας αν η αγαπημένη του είναι πίσω του και αν τον ακολουθεί. Η φωνή που απαντάει είναι απόκοσμη και αδύναμη. Του αποκρίνεται ότι δεν τον αναγνωρίζει και απορεί που τη φωνάζει. Ο Ορφέας προσπαθεί να περιγράψει τις κοινές τους αναμνήσεις από τα λιβάδια και από τα τραγούδια τους, μα η φωνή δεν αναγνωρίζει τις σκηνές αυτές. Το στήθος του Ορφέα σφίγγεται και τον πονάει. Βλέπει την έξοδο πιο μακριά και αρχίζει να τρέχει. Είναι τόσο κοντά, αλλά το βάρος της ανησυχίας και της αβεβαιότητας τον κρατάει. «Ευρυδίκη, ρωτάει ξανά, θυμάσαι την αγάπη μας;» και η πλέον μισοσβησμένη φωνή απαντάει «Όχι!». Ο Ορφέας γυρνάει απότομα να την πιάσει και στο βάθος βλέπει μια άσπρη μορφή να σηκώνει το χέρι και με έναν αναστεναγμό να χάνεται στο σκοτάδι. Ο νεαρός μαρμαρώνει. Τώρα η Ευρυδίκη έχει χαθεί για πάντα. Λίγες μέρες αργότερα, ο πόνος του νεαρού γίνεται αβάσταχτος και σβήνει μαζί με τον ίδιο.
Μέσα από τον μύθο του Ορφέα και της Ευρυδίκης, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με τον Έρωτα, την Αγάπη, τον Θάνατο και την Πίστη. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι γύρω στον 6ο αιώνα π.Χ. εμφανίσθηκε η μυστηριακή λατρεία του Ορφισμού, σύμφωνα με την οποία ο Ορφέας γύρισε πίσω με μυστικά από τον Άδη, έτσι ώστε να βάλει τέλος στη μετενσάρκωση των ανθρώπων, αλλά και έτσι ώστε να τους διδάξει την καθαρότητα του πνεύματος. Τρόποι λατρείας αποτελούσαν η αποχή από τη βρώση κρέατος, οι νηστείες και πολλοί εξορκισμοί. Όπως και άλλες μυστηριακές λατρείες, ο Ορφισμός θεωρήθηκε ότι προετοίμασε διανοητικά τους λαούς για την αποδοχή του χριστιανικού κηρύγματος πολύ αργότερα.
Ο μύθος αυτός έχει υποστεί τόσο την κριτική όσο και τον θαυμασμό για το λυπητερό του τέλος. Από την μία πλευρά υπάρχουν οι θιασώτες του ορθολογισμού, οι οποίοι δυσαρεστούνται με την αδυναμία του Ορφέα να ελέγξει την ορμή του και την ανυπομονησία του να δει την πολυαγαπημένη του Ευρυδίκη. Στον αντίποδα βρίσκονται οι μελετητές οι οποίοι εντάσσουν τον έρωτα και την αγάπη στα συναισθήματα, προσθέτοντας, επίσης, και την παράμετρο της προκλητικής φύσης των Θεών, οι οποίοι παρουσιάζονται να κοροϊδεύουν και να μην τηρούν το λόγο τους. Σύμφωνα με αυτούς, ο Ορφέας είχε πολλούς λόγους να αμφιβάλλει για την υπόσχεση του Άδη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δέλτα-Παπαδοπούλου, Α. (1964), Μύθοι και Θρύλοι: Ορφέας και Ευρυδίκη, Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρη
- Συκουτρής, Ι. (2005), Πλάτωνος Συμπόσιον, Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
- Φιλολογική Ομάδα Κάκτου (2003), Ορφικά, 4 τόμοι, Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
