Του Παναγιώτη Στρίκου,
Αρχικά, αξίζει να τονιστεί πως ο χώρος και ο χρόνος στον κινηματογράφο διαδραματίζει κομβικό ρόλο στα εξελικτικά δρώμενα μίας ταινίας. Ένα διαφορετικό, μοντέρνο και πρωτοποριακό τρόπο αντίληψης επί αυτού παρατηρούμε στα έργα του Ταρκόφσκι (1932 – 1986), που θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς Ρώσους σκηνοθέτες.
Όσον αφορά τον χώρο, ο Ταρκόφσκι αντιτίθεται στα καθιερωμένα δυτικά χωρικά πρότυπα και εφαρμόζει μία καινοτόμα οπτική, με την κίνηση να συμβάλει καταλυτικά στη διαμόρφωση των πλάνων. Η κίνηση δεν συμπίπτει ποτέ με την ταχύτητα, με την κάμερα να κατευθύνεται σε αργό ρυθμό και συνήθως παράλληλα και κάθετα με τη δράση. Επίσης ο φιλμικός χώρος του Ταρκόφσκι σε κάνει να νιώθεις ένα συναίσθημα φυγής προς κάτι καλύτερο, το οποίο πολλές φορές αποκαλύπτεται μέσω της ονειρικής και ψευδαισθησιακής πραγματικότητας. Στο έργο, λόγου χάριν, «Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν», που γυρίστηκε το 1962, φανερώνεται η ονειρική ουτοπία του παιδιού που παίζει ανέμελα με τη μητέρα του και τη φίλη του σε ένα χώρο εντελώς αντίθετο με τον φρικιαστικό χώρο των εμπόλεμων ζωνών όπου και βρισκόταν.
Το δάσος, η φύση, η θάλασσα, ο ήλιος και η άμμος αποτελούν μία ουτοπική διαφυγή από τον δυστοπικό ρεαλισμό. Βάσει αυτού, ένα βασικό αρχιτεκτονικό στοιχείο, το οποίο κυριαρχεί στα έργα του Ταρκόφσκι είναι τα ανοίγματα σε άλλους χώρους, οι οποίοι αλληγορούν μία καλύτερη και πιο υποφερτή κατάσταση για τον ήρωα. Σηματοδοτούν όχι απλώς το άνοιγμα σε ένα παράθυρο αλλά την βαθύτητα του εσωτερικού κόσμου τους. Αυτή η ένωση των διαφορετικών χώρων σηματοδοτεί την ένωση της ψυχικής δύναμης με την εξωτερική πραγματικότητα. Έτσι, λοιπόν, ο χώρος μέσα από ματιά του έρχεται να φέρει μία νέα κινηματογραφική οπτική, η οποία αντιπροσωπεύει την αλληλουχία μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου.
Ο ίδιος ο κινηματογράφος αποτελεί τη μόνη τέχνη, που μπορεί να διαμορφώσει στα μέτρα της και όπως θέλει τον χρόνο, συνθέτοντας στοιχεία του αλλά και πετώντας αχρείαστα. Στην ουσία ο κινηματογράφος διαπραγματεύεται την αίσθηση που έχει ο καθένας για τον χρόνο με την δική του δύναμη. Παρέχει μία αίσθηση πως ο χρόνος είναι αιώνιος και πως κάθε ταινία έχει την δική της χρονική ρυθμικότητα και γλυπτική. Για τον Ταρκόφσκι ο χρόνος συλλαμβάνεται μέσα στα πλάνα του την ώρα που γίνεται η λήψη και όχι στην διαδικασία του μοντάζ. Ο ίδιος θεωρεί πως το μοντάζ δεν μπορεί να φέρει σε συνενοχή τη «χρονικότητα» του φιλμ. Αυτή μπορεί να επιτευχθεί μόνο κατά την διάρκεια του φιλμ. Αυτή η διεισδυτική ενότητα και αυτό το βάθος του κάθε πλάνου του, σε συνδυασμό με την αργή κίνηση της κάμερας και τη χρήση της επανάληψης δημιουργεί ένα βαθύτερο αίσθημα για τον χρόνο, αλλά φανερώνει και την παντοδύναμη επιρροή του στους ήρωες.
Αξίζει να σημειωθεί πως η κίνηση αποτελεί βασική τεχνική του Ταρκόφσκι, ώστε να διατυπώσει τον χρόνο στην κινηματογραφική εικόνα. Ένα παράδειγμα είναι το πλάνο σεκάνς. Αυτό το πλάνο αφηγείται μία ολόκληρη σκηνή όπου με αργές κινήσεις της κάμερας αποτυπώνεται χρονικά ο χώρος (αξιοποίηση βάθους πεδίου, χωροθέτηση ηθοποιών, κατάργηση μοντάζ κλπ). Η κίνηση με αυτόν τον τρόπο αποτελεί μία καινοτόμα προοπτική για τις χρονικές συντεταγμένες στα έργα του Ταρκόφσκι, φέρνοντας ένα νέο δημιούργημα στον κινηματογράφο.
Αναμφισβήτητα, ο μεγάλος Ρώσος σκηνοθέτης έφερε νέες και ριζικές αλλαγές στον σοβιετικό και παγκόσμιο κινηματογράφο κατασκευάζοντας και αποτυπώνοντας στο φιλμ το πνευματικό του βάθος και την οξυδερκή του κινηματογραφική αντίληψη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- The drenching richness of Andrei Tarkovsky, newyorker.com, διαθέσιμο εδώ.
