Ο εκχριστιανισμός των Σέρβων

Της Μαρίνας Μπούση,

Ο εκχριστιανισμός αποτέλεσε μια τακτική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την οποία χρησιμοποιούσε τόσο για να προσεγγίσει όσο και να εξευμενίσει τους γειτονικούς λαούς της, να αποκτήσει συμμάχους, να περιορίσει τις επιθέσεις στο έδαφός της και να εξασφαλίσει οικονομικές συμφωνίες που λειτουργούσαν προς όφελός της. Η περίπτωση του εκχριστιανισμού των Σέρβων είναι χαρακτηριστική ενός εκ των βαλκανικών λαών που προσχώρησε στο ποίμνιο της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και μπορούμε να την εντάξουμε στο γενικότερο πλαίσιο του εκχριστιανισμού των Σλάβων από τους Βυζαντινούς.

Παρακάτω θα δούμε την πορεία του εκχριστιανισμού του σλαβικού φύλου των Σέρβων από την αφετηρία της, με βάση τις πληροφορίες που διαθέτουμε από τις ιστορικές πηγές, ως την εποχή που διοίκησε την αυτοκρατορία η δυναστεία των Μακεδόνων. Πρόκειται για σλαβικό φύλο, το οποίο κατά τον 6^ο αιώνα εγκαταστάθηκε νότια του Δούναβη. Η ονομασία τους δόθηκε από τον Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο. Το όνομα προέκυψε από τη λατινική λέξη servi (=δούλοι / slaves). Οι Σέρβοι απέκτησαν αυτή την ονομασία θεωρούμενοι ως δούλοι του Ρωμαίου αυτοκράτορα.

Σύμφωνα με την πρώτη πηγή που διαθέτουμε σχετικά με την άφιξη και την εγκατάσταση των σλαβικών φύλων στη βαλκανική χερσόνησο, δηλαδή το έργο «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν» ή “De Administrando Imperio” του λόγιου και εγκυκλοπαιδιστή αυτοκράτορα του 10^ου αιώνα Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου, οι Σέρβοι ήταν ένα από τα πολυπληθέστερα σλαβικά φύλα που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Βαλκανικής Χερσονήσου. Ο Κωνσταντίνος Ζ’ θεωρεί ότι πρόκειται για το σημαντικότερο σλαβικό φύλο, κρίνοντας από την παρουσία και τη δράση του στην περιοχή και ασχολείται ιδιαίτερα στο έργο του με την ιστορία αυτού του φύλου.

Ο εκχριστιανισμός των Σέρβων ήταν φυσική απόρροια του εκχριστιανισμού των Σλάβων, τον οποίο και ακολούθησε. Οι Σέρβοι, άλλωστε, δεν ήταν παρά ένα από τα σλαβικά φύλα –το πολυπληθέστερο- από εκείνα που εγκαταστάθηκαν στη Βαλκανική Χερσόνησο κατά τον 7^ο  αιώνα. Οι Σέρβοι ήταν παγανιστές, οι οποίοι δεν διέθεταν συγκεκριμένη διοικητική οργάνωση, επίσημη θρησκεία και επίσημη γραπτή γλώσσα. Συνεπώς αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για τη διπλωματική αποστολή του Βυζαντίου, που αφορούσε τον εκχριστιανισμό τους. Η κυριότερη πηγή που διαθέτουμε ως σήμερα και αφορά τον εκχριστιανισμό των Σέρβων είναι το έργο του Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν», που συντάχθηκε κατά το διάστημα 948-952.

Ο Κωνσταντίνος Ζ’ υποστηρίζει ότι η πρώτη φάση του εκχριστιανισμού των Σέρβων έλαβε χώρα στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου (610-641). Κατά τα γραφόμενά του, ο Ηράκλειος εκχριστιάνισε τους Σέρβους, αφού τους εγκατέστησε σε ορισμένες περιοχές που τους παραχωρήθηκαν από την αυτοκρατορία στο πλαίσιο της πρώτης πράξης εποικισμού του βαλκανικού χώρου από τα σλαβικά φύλα που ξεκίνησε από τον Ηράκλειο, όταν εκείνος συνειδητοποίησε πως αυτός ήταν ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης του νέου εχθρού.

Η πρώτη φάση εκχριστιανισμού των Σέρβων πραγματοποιήθηκε από Λατίνους ιεραπόστολους, οι οποίοι στάλθηκαν από τον πάπα καθ’ υπόδειξη του αυτοκράτορα (ο Κωνσταντίνος Ζ’ πιθανότατα υποστηρίζει ότι ο Ηράκλειος έδωσε την εντολή, θέλοντας να δείξει ότι ο Βυζαντινός αυτοκράτορας μπορούσε εκείνη την περίοδο να ελέγξει και να καθορίσει τις κινήσεις του Πάπα), όπως συνέβη γενικότερα με τον σλαβικό πληθυσμό της περιοχής των Βαλκανίων.

Ο αρχικός εκχριστιανισμός ωστόσο, που θα μπορούσε να καταστήσει τη Σερβία σφαίρα επιρροής της δυτικής εκκλησίας, δεν μπορεί να συγκριθεί σε έκταση και δυναμική με το δεύτερο που έλαβε χώρα κατά τον 9^ο αιώνα στα χρόνια του αυτοκράτορα Βασιλείου Α΄ και οδήγησε τη Σερβία οριστικά στην ανατολική εκκλησιαστική παράδοση. Αν και ο αρχικός εκχριστιανισμός των Σέρβων πραγματοποιήθηκε από Λατίνους ιεραποστόλους και οι Σέρβοι θα μπορούσαν να προσανατολιστούν στη δυτική ρωμαϊκή εκκλησιαστική παράδοση και συνακόλουθα στον Καθολικισμό, όπως και οι άλλοι σλαβικοί λαοί των βορειοδυτικών Βαλκανίων, τελικά οι Σέρβοι στράφηκαν προς την Ανατολή. Αυτό συνέβη κατά τη διάρκεια του 10ου αιώνα, στο πλαίσιο των βουλγαρικών εισβολών και της βουλγαρικής επίθεσης, που οδήγησε στην προσωρινή κυριαρχία του Συμεών στο σερβικό κράτος. Τότε εισήλθε στη Σερβία το ανατολικό τυπικό και η σλαβονική λειτουργία, καθιστώντας ασαφή την κατάσταση της χώρας από εκκλησιαστικής πλευράς, καθώς διχαζόταν μεταξύ της δυτικής και της ανατολικής εκκλησιαστικής παράδοσης.

Η εγγύτητα, αλλά και η διαρκής επαφή και επικοινωνία της Σερβίας με το Βυζάντιο και τη Βουλγαρία καθόρισαν τελικά τη στροφή της προς την Ανατολή και κατ’ επέκταση την πολιτισμική και θρησκευτική ταυτότητα που έχει η Σερβία μέχρι και σήμερα. Τα σύνορα ανάμεσα στη Σερβία, τη Βουλγαρία και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία παρέμεναν ρευστά, παρά τη δημιουργία των βαλκανικών κρατών. Η επικοινωνία μεταξύ τους ήταν διαρκής και, παρά τις συχνές πολεμικές τους διενέξεις, δεν έπαυε να υπάρχει μεταξύ τους συνεχής πνευματική αλληλεπίδραση και συνεργασία. Οι Βούλγαροι πήραν από τους Σλάβους το αλφάβητο που δημιούργησαν και προώθησαν ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος και οι Σέρβοι επηρεάστηκαν ιδιαίτερα από τη διάδοση του χριστιανισμού στη Βουλγαρία που ήταν μια επίσημη πράξη του Βυζαντινού Κράτους και έλαβε χώρα μετά τη βάπτιση του βασιλιά Βόριδος από τον Πατριάρχη Φώτιο στα χρόνια του Μιχαήλ Γ΄.

Σχεδόν έναν αιώνα μετά τη βάπτιση του Βόριδος, ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ (976-1025), αφού έβαλε τέλος στην επεκτατική πολιτική των Βουλγάρων καταλύοντας το βασίλειο του Σαμουήλ, ίδρυσε αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή στην Αχρίδα που αποτέλεσε έδρα των νεοαποκτηθέντων από το Βυζάντιο περιοχών. Επτά επισκοπές ιδρύθηκαν υπό την έδρα της αρχιεπισκοπής της Αχρίδας, οι οποίες λίγο αργότερα εντάχθηκαν στο σώμα της σερβικής αρχιεπισκοπής. Ανάμεσα σε αυτές ήταν και η αρχιεπισκοπή της Ράσκα που αποτέλεσε μετέπειτα το επίκεντρο και τον πυρήνα της σερβικής εκκλησίας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Rankovic, Ζoran (2013), Η Κυριλλομεθοδιανή παράδοση και η λειτουργική γλώσσα στη Σερβική Εκκλησία, μτφ. δρ. Αθανασιάδη Αθανάσιου, από το ηλεκτρονικό περιοδικό Θεολογίας του ΑΠΘ, “Synthesis”, τομ. β΄, τ. 2, διαθέσιμο ΕΔΩ
• Λήμμα «Σέρβοι», από το Oxford Dictionary of Byzantium (1991), vol. 3, Oxford University Press
• Μουστάκας, Κ. (2015), Τα δυτικά Βαλκάνια, στο Ιστορία των Μεσαιωνικών Βαλκανίων, Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, αποθετήριο Κάλλιπος, διαθέσιμο ΕΔΩ