Του Μάριου-Πέτρου Δελατόλα,
Επιστρέφουμε πίσω στο 1789, όταν στην επαναστατημένη Γαλλία, άνθρωποι από όλο το κοινωνικό φάσμα, αδυνατώντας πλέον να ανεχτούν τις αυθαιρεσίες από μεριάς της βασιλικής εξουσίας, κλείνονται στην αίθουσα του σφαιριστηρίου με σκοπό να αποφασίσουν για το μέλλον της πατρίδας τους. Εκείνες οι μέρες έμελλαν να σημαδέψουν την ανθρώπινη ιστορία για πολλούς λόγους. Ένας από αυτούς που θα αναλυθεί στο παρόν άρθρο είναι οι ευρύτατα χρησιμοποιούμενες έννοιες της «δεξιάς» και της «αριστεράς» στην πολιτική. Οι παραπάνω όροι γεννήθηκαν από τις θέσεις τις οποίες πήραν οι Γάλλοι υπήκοοι – που μετατράπηκαν σε πολίτες – εντός του σφαιριστηρίου, ώστε να είναι δυνατός ο διαχωρισμός, βάσει των απόψεών τους.
Το πρόβλημα, ωστόσο, σε αυτές τις δύο έννοιες δεν είναι ο διαχωρισμός, στον οποίο υποβάλλουν το εκάστοτε εκλογικό σώμα, αλλά η λανθασμένη πεποίθηση που φτάνει στα όρια της απλούστευσης ως προς τις πολιτικές ιδεολογίες και τους χώρους.
Ακούμε συχνά, αρκετούς ανθρώπους να αυτοπροσδιορίζονται ως «δεξιοί» ή ως «αριστεροί», νομίζοντας πως οι συγκεκριμένες έννοιες είναι απόλυτες και στατικές. Κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να ισχύει σε καμία περίπτωση. Παραδείγματος χάρη, στην Ελλάδα των δεκαετιών του ’50 και του ’60 δύο από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της λεγόμενης «δεξιάς» ήταν η πίστη στην ιδέα περί Βασιλευομένης Δημοκρατίας και η προσκόλληση στις ΗΠΑ για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας και την καταπολέμηση του κομμουνισμού. Στις μέρες μας, το κυρίαρχο γνώρισμα της «δεξιάς» συμβαδίζει με την ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού, η οποία έχει ως σημείο αναφοράς την οικονομία της αγοράς και την προσπάθεια για περιορισμό του κράτους στα απολύτως απαραίτητα, καθώς και την επικέντρωση στο έθνος-κράτος, γεγονός που ίσχυε και στην περίοδο ’50-’60, με βίαιο, όμως, και διαφορετικό τρόπο σε σχέση με το σήμερα.
Εξετάζοντας τα γεγονότα με τον ίδιο τρόπο, κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τη λεγόμενη «αριστερά». Χάριν αναλογίας, θα χρησιμοποιήσω τις ίδιες ιστορικές περιόδους. Τις δεκαετίες του ’50 -’60 η λεγόμενη «αριστερά» διακήρυττε την αποκόλληση της χώρας από την εξαρτησιακή σχέση με τις ΗΠΑ και σε μεταγενέστερο στάδιο και την κατάργηση της βασιλείας. Αντιλαμβανόμαστε πόσο διαφορετική είναι η σημερινή ατζέντα. Στις μέρες μας, η «αριστερά» επικεντρώνεται στους τομείς της προάσπισης των ατομικών – που θεωρούνται στοιχείο φιλελευθερισμού, ο οποίος ταυτίζεται φαινομενικά με το «κέντρο» και τη «δεξιά» – και των κοινωνικών δικαιωμάτων, καθώς και στην προσπάθεια καλλιέργειας διεθνιστικής και κοσμοπολίτικης θεώρησης των πραγμάτων.
Τα παραδείγματα θα μπορούσαν να είναι άπειρα, αλλά για την οικονομία του παρόντος άρθρου επικεντρώνομαι σε αυτά. Το αποτέλεσμα που μπορούμε να αντλήσουμε είναι το εξής: Όσοι πιστεύουν σε αυτές τις έννοιες, χρησιμοποιώντας αυτές για να προσδιοριστούν πολιτικά, οφείλουν να έχουν στο μυαλό τους πως αλλάζουν ανάλογα με το κοινωνικό-πολιτικό σκηνικό. Με το πέρασμα των χρόνων οι έννοιες της δεξιάς και της αριστεράς εμπερίκλειαν διαφορετικά πολιτικά χαρακτηριστικά, ανάλογα με το πολιτικό πλαίσιο και τις ανάγκες της εποχής. Σε πολύ γενικές γραμμές, η δεξιά ταυτίστηκε με τον εκάστοτε συντηρητισμό και τη διατήρηση του πολιτικού status quo, ενώ η αριστερά με τον ριζοσπαστισμό και την γενικότερη προσπάθεια για «αλλαγή».
Με βάση το παραπάνω, ένα επιπλέον γεγονός, το οποίο χρήζει ανάλυσης, είναι εκείνο του ρητορικού χρωματισμού των εννοιών. Δυστυχώς, κατά τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης, κυριάρχησε η «μανία της ταμπέλας» στους πολιτικούς χώρους. Με αυτόν τον τρόπο, η «δεξιά» προσπάθησε να θεωρήσει κτήμα της τον πατριωτισμό, λες και όλοι οι υπόλοιποι μισούσαν τη χώρα ή αισθάνονταν απάτριδες! Η «αριστερά», από την άλλη, προσπάθησε από τη μεριά της να καπηλευτεί την πρόοδο και την χιλιοειπωμένη, μέχρι και τις μέρες μας, έννοια της αλλαγής. Υπό αυτό ακριβώς το πρίσμα, η έννοια του συντηρητισμού απέκτησε εν όλω αρνητική χροιά και αντιστοίχως η έννοια της προόδου θετική. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, οι πολιτικοί να ευαγγελίζονται συνεχώς τις έννοιες αυτές, αποκλειστικά για να προσδώσουν μεγαλύτερο κύρος στο πολιτικό τους προφίλ.
Οι έννοιες από μόνες τους είναι ουδέτερες. Αρχικά, ο συντηρητισμός μπορεί να εκφραστεί θετικά, ως η απόπειρα διατήρησης κάποιων συνεκτικών στοιχείων που οδηγούν στην πρόοδο και την ευημερία του κράτους ή αρνητικά σε άκρατη προγονολατρεία και προσπάθεια προσκόλλησης στο παρελθόν. Αντίστοιχα, ως πρόοδος μπορεί να λογιστεί, με θετικό τρόπο, η προσπάθεια αλλαγής των κακώς κειμένων του παρόντος, με σκοπό το κράτος να ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες της καθημερινότητας, ενώ στον εκφυλισμό της, είναι δυνατόν να καταλήξει σε προοδομανία που επιχειρεί να αλλάξει τα πάντα μέσα σε ένα κράτος, συμπεριλαμβανομένων και των χαρακτηριστικών που συνιστούν την ταυτότητά του. Το πώς ο καθένας θα ερμηνεύσει τον εκάστοτε θιασώτη των παραπάνω εννοιών έγκειται στην προσωπική του κρίση.
Επιπρόσθετα, σε αυτό το σημείο οφείλω να προσθέσω και το ζήτημα των μεταβλητών στην πολιτική ιδεολογία. Οι έννοιες της «δεξιάς» και της «αριστεράς» μας κατευθύνουν τη σκέψη σε μία μονοδιάστατη αντίληψη της πολιτικής ιδεολογίας. Τι συμβαίνει αν εντάξουμε όμως πολυπαραγοντικούς άξονες;
Με βάση την πολιτική επιστήμη, ο πολιτικός φιλελευθερισμός, ο οποίος συγχέεται πολλές φορές με τον οικονομικό νεοφιλελευθερισμό, προάγει τις ατομικές ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στις μέρες μας, οι δύο παραπάνω θεωρήσεις, εντάσσονται από το ευρύ κοινό στα στεγανά της «δεξιάς». Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το αφήγημα των ελληνικών κομμάτων που αυτοαποκαλούνται πως είναι προσκείμενα στην «αριστερά». Επιπρόσθετα, η έννοια του αγνού πατριωτισμού, που όσοι βρίσκονται στη «δεξιά» έχουν προσπαθήσει να καπηλευτούν, αρχικά ήταν η κινητήριος δύναμη των «αριστερών» στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης. Ο διεθνισμός, κατά γενική ομολογία, έχει εκφραστεί από «αριστερά» κόμματα. Η ένταξη, όμως, της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), μετέπειτα Ευρωπαϊκή Ένωση, πραγματοποιήθηκε από μία κυβέρνηση που θεωρούταν «δεξιά».
Επομένως, εύλογα προκύπτει ο προβληματισμός, σε ποιο χώρο θα κατατάσσαμε έναν πολίτη, ο οποίος οικονομικά μπορεί να είναι νεοφιλελεύθερος και στη θεώρησή του για τον κόσμο να είναι διεθνιστής; Θα μπορούσε το πρώτο χαρακτηριστικό, που θεωρείται «δεξιό», να υπερισχύσει του δεύτερου, που θεωρείται «αριστερό», ή και το αντίστροφο; Επιπλέον, πώς εξετάζουμε το γεγονός όταν μία λεγόμενη «δεξιά» κυβέρνηση προχωρά σε πολύ περισσότερες μεταρρυθμίσεις από μία «αριστερή»; Δεν αλλάζουν οι χαρακτηρισμοί ως προς το ανήκειν. Παρατηρούμε πως τα στεγανά, περί συντηρητισμού των μεν και προόδου των δε, παραβιάζονται. Δεν υπάρχει δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση που να μην προβαίνει σε αλλαγές και μεταρρυθμίσεις, όπως δεν είναι, επίσης, δυνατόν να χρησιμοποιήσουμε μέτρο, ώστε να την κατατάξουμε σε έναν από τους δύο πολιτικούς χώρους.
Στις ΗΠΑ, ενδεικτικά, το κόμμα των Δημοκρατικών που σε κάποιες πτέρυγές του έχει ταυτιστεί με την «αριστερά» είναι εκείνο που όταν κατέχει την εξουσία, έχει κάνει τις περισσότερες επεμβάσεις σε ξένο έδαφος. Το παραπάνω γεγονός δεν συμβαδίζει με τις ειρηνικές θέσεις εναντίον των πολέμων που εκφράζουν τα αυτοαποκαλούμενα «αριστερά» κόμματα. Αναφέρω τα προαναφερθέντα για να καταδείξω πως, κατά τη γνώμη μου, οι όροι της «δεξιάς» και της «αριστεράς» έχουν μόνο ιστορική σημασία και ως τέτοιοι θα έπρεπε να εξετάζονται. Αυτό συμβαίνει διότι στην πολιτική υπάρχουν περισσότεροι από ένας άξονες για να εξετάσουμε την ιδεολογία ενός ατόμου.
Υπάρχει ο οικονομικός άξονας, που θα μπορούσαμε στη μία άκρη να τοποθετήσουμε την κεντρικά διευθυνόμενη οικονομία και στην άλλη τον άκρατο καπιταλισμό. Αντιστοίχως, στον πολιτικό άξονα θα μπορούσαμε να εντάξουμε την πλήρη ατομική ελευθερία, από τη μία πλευρά, και την πλήρως ελεγχόμενη, από την άλλη. Συγκεκριμένες πολιτικές αξιολογήσεις χρησιμοποιούν και άλλους άξονες, όπως τη θεώρηση του πολίτη για το έθνος του, εντάσσοντας στη μία πλευρά τον σωβινισμό και στην άλλη τον διεθνισμό και την πλήρως οικουμενική αντίληψη των πραγμάτων.
Το συμπέρασμα στο οποίο θέλω να καταλήξω αφορά μία προτροπή προς την πολιτική και ιδεολογική αξιολόγηση των πολιτών, βάσει των απόψεών τους και των πολιτικών, βάσει των πράξεών τους, και όχι αυθαίρετων-αναχρονιστικών όρων, όπως η «δεξιά» και η «αριστερά», που είναι δυνατόν να εμπερικλείουν ατυχείς και επικίνδυνες ταυτίσεις. Οφείλουμε να προβληματιστούμε σχετικά με το ποιες «αόρατες δυνάμεις» επιβάλλουν τέτοιου είδους διαχωρισμούς στον πολιτικό αυτοπροσδιορισμό, καθώς και το πού εν τέλει αποσκοπεί.
