Της Ιωάννας Λυμιώτη,
Από τα πρώτα κιόλας χρονιά της ζωής μας διδασκόμαστε από το κοινωνικό μας περιβάλλον ότι το να λεμέ ψέματα, όχι μόνο είναι ανεπιθύμητο και κατακριτέο, αλλά και ότι, αν το κάνουμε, το πιο πιθανόν είναι να τιμωρηθούμε. Μεγαλώνοντας, όμως, εξοικειωνόμαστε όλο και περισσότερο με τα ψέματα κι αντιλαμβανόμαστε ότι σε πολλές περιπτώσεις αυτά προέρχονται ακόμα και από εκείνους που μέχρι πρότινος μας απέτρεπαν από το να τα λέμε.
Πράγματι, ίσως σε έναν ιδανικό κόσμο, το να λες ψέματα να ήταν συμπεριφορά ασυνήθιστη ή απαγορευμένη. Στον πραγματικό κόσμο όμως τα ψέματα είναι κομμάτι της καθημερινότητας και συνδέονται με μία συμπεριφορά με την οποία είμαστε τόσο εξοικειωμένοι που, ενώ στη θεωρία την κατακρίνουμε, στην πράξη καταλήγουμε να την αποδεχόμαστε και να την επιτρέπουμε. Μάλιστα, πολλές φορές η χρήση ψεμάτων δεν θεωρείται απλώς ανεκτή, αλλά κρίνεται ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ομαλή κοινωνική ένταξη και την ορθή κοινωνική συμπεριφορά. Σε αυτή την περίπτωση, τα ψέματα δεν εκλαμβάνονται ως μεμπτή συμπεριφορά αλλά ως ένδειξη ευγένειας κι ευπρέπειας.
Πρόκειται για τα λεγόμενα «λευκά ψέματα» (στα αγγλικά “White lies”), τα οποία υποτίθεται ότι χρησιμοποιούμε για να προστατεύσουμε το συνομιλητή μας, όταν σε ορισμένες καταστάσεις, ελάσσονος σημασίας, η αλήθεια μπορεί να τον πληγώσει. Οι περιπτώσεις αυτές στην πλειοψηφία τους αφορούν σχόλια για την εξωτερική του εμφάνιση ή τη γνώμη μας για κάποιο γεγονός χωρίς ιδιαίτερη επιρροή στον συνομιλητή μας και τον περίγυρο του. Τα ψέματα αυτά υπό την πρόφαση των κάλων μας προθέσεων δεν θεωρούνται κακόβουλα, αλλά αθώα. Ακόμα και ο χαρακτηρισμός τους ως ψέματα αποφεύγεται στον καθημερινό μας λόγο εξαιτίας της αρνητικής χροιάς που έχει αποκτήσει η λέξη «ψέμα». Είτε, όμως, αναφερόμαστε σε αυτά ως λευκά, αθώα ή κοινωνικώς επιβεβλημένα ψέματα, δεν παύουν να αποτελούν ένδειξη ανειλικρίνειας και απόκρυψη της αλήθειας.
Πράγματι, σε ορισμένες περιπτώσεις η συναισθηματική ακεραιότητα των κοντινών μας ανθρώπων φαίνεται να είναι πιο σημαντική από τη χρήση ενός ψέματος, το οποίο δεν συνεπάγεται σοβαρές επιπτώσεις. Άλλωστε, θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι το να βαφτίζεται η αγένεια ειλικρίνεια, και για χάριν της τελευταίας να υποβαθμίζεται η ψυχική ανισορροπία, οδηγεί σε μεγαλύτερο κίνδυνο για την κοινωνική ζωή από ότι ορισμένα αθώα ψέματα. Η ουσία του προβλήματος που γεννάται, όμως, εντοπίζεται στην δυσκολία του διαχωρισμού των λεγομένων λευκών ψέματων από τα υπόλοιπα ψέματα. Η οριοθέτηση στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι μία άκρως περιπλοκή διαδικασία που προϋποθέτει αυτογνωσία, η οποία από μονή της δύσκολα μπορεί να αποκτηθεί. Υπάρχουν, όμως, κάποιοι βασικοί τρόποι για να ξεχωρίζουμε ποτέ το κατ’ εμάς «αθώο» ψέμα ξεπερνάει τα όρια του αποδεκτού.
Ειδοποιός διαφορά των «λευκών» ψεμάτων από τα υπόλοιπα είναι η καλοπροαίρετη πρόθεση μας και συγκεκριμένα, η επιθυμία μας να προστατεύσουμε τους άλλους. Όταν, λοιπόν, η προσφυγή μας σε κάποιο ψέμα προέρχεται από την προσπάθεια μας να μην φέρουμε κάποιον αγαπημένο μας σε δύσκολη θέση ή να τον βοηθήσουμε να ανακτήσει την αυτοπεποίθηση του, με τρόπο ο οποίος δεν θα επιφέρει άμεσες ή μελλοντικές αρνητικές συνέπειες στον ίδιο και στους γύρω του, μπορούμε να πούμε ότι η μέθοδος μας, αν και όχι απολυτά σύμφωνη ηθικά, θεωρείται αποδεκτή. Όταν, όμως, η ανάγκη μας να χρησιμοποιήσουμε αναλήθειες εξυπηρετεί εγωιστικούς σκοπούς και αποβλέπει σε καθαρά προσωπικό όφελος, δεν γίνεται λόγος για «λευκά» αλλά για κακόβουλα ψέματα.
Στην περίπτωση που χρησιμοποιούμε ψέματα και ανακρίβειες για να βγάλουμε τον εαυτό μας από δύσκολη θέση, ακόμα και όταν πρόκειται για καταστάσεις μικρής σημασίας, ο κίνδυνος είναι αυξημένος και αφορά πρωτίστως εμάς προσωπικά. Επιτρέποντας στον εαυτό μας να μπει σε μία συνθήκη στην οποία μέσω ψέματων δημιουργεί μια πραγματικότητα ευνοϊκότερη για τον ίδιο, γινόμαστε οι ίδιοι πιόνια ενός αδιάκοπου παιχνιδιού με ανταγωνιστή τον ίδιο μας τον εαυτό. Επιδιδόμαστε, δηλαδή, σε μία διαδικασία στην οποία δημιουργούμε το ένα ψέμα μετά το άλλο, προκειμένου να καλύψουμε τα κενά που προκαλούνται από τη διάσταση αφηγήματος και πραγματικότητας. Με τον τρόπο αυτό, εκτός από ότι αποκρύπτουμε τα πραγματικά γεγονότα από τον κοινωνικό μας περίγυρο, καταλήγουμε να μην μπορούμε ούτε οι ίδιοι να κάνουμε ορθό διαχωρισμό μεταξύ φαντασίας και αλήθειας
Καθώς όμως το προσωπικό μας συμφέρον συχνά συγχέεται με το καλό των άλλων και μπορεί να βρεθούμε σε μία κατάσταση που δεν καταλαβαίνουμε αν ένα ψέμα χρησιμοποιείται για να βγάλει τον συνάνθρωπο μας από την άβολη θέση ή εμάς τους ιδίους, καλό θα ήταν να καταφεύγουμε σε αυτά όσο το δυνατόν λιγότερο μπορούμε. Το ψέμα, λοιπόν, όσο αθώο κι αν φαίνεται θα πρέπει να λειτουργεί μόνο ως έσχατο μέσο συναισθηματικής ενδυνάμωσης του περίγυρου μας και να χρησιμοποιείται μόνο υστέρα από προσεκτική στάθμιση της αναγκαιότητας του αλλά και βεβαιότητα ότι δε συνεπάγεται σημαντικές επιπτώσεις. Σε κάθε άλλη περίπτωση, το να επικαλούμαστε την συναισθηματική ευθραυστότητα ενός συνάνθρωπου μας για να δικαιολογήσουμε την ανειλικρίνεια μας απέναντι του θα επιβεβαίωνε απλώς το ρητό: «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», το οποίο θα έθετε σημαντικούς κίνδυνους για τις κοινωνικές μας σχέσεις.
Αυτό που δεν πρέπει να ξεχνάμε είναι ότι η ειλικρίνεια συνιστά ύψιστη αρετή τόσο για την κοινωνική μας ζωή όσο και για την ψυχική μας ισορροπία. Επομένως, ο καλύτερος τρόπος να προστατεύσουμε τους κοντινούς μας ανθρώπους από συμπεριφορές που μπορούν να τους πληγώσουν είναι να εκφράζουμε την ειλικρινή άποψη μας, πάντα όμως με ευγένεια και ενσυναίσθηση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Is It Ever Okay to Lie?, verywellmind.com, Διαθέσιμο εδώ
- What’s Good about Lying? greatergood.berkeley.edu, Διαθέσιμο εδώ
- Little White Lies: How Dishonesty Affects Intimate Relationships, goodtherapy.org, Διαθέσιμο εδώ
