Του Βασίλη Πλαΐτη,
Αρκετές φορές, ένα επαναστατικό κίνημα, που αποσκοπεί στην ανατροπή μιας αυταρχικής κατάστασης, μπορεί να καταλήξει και το ίδιο άκαμπτο και σκληρό, σε αντίθεση με τους αρχικούς του σκοπούς. Αυτό φαίνεται να ισχύει σε αρκετές περιπτώσεις, αν και δεν είναι ο κανόνας. Μια τέτοια περίπτωση μπορεί να θεωρηθεί το Κίνημα των Νεότουρκων, κατά τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που, ενώ αρχικά έφερε αισιοδοξία στους υπηκόους, κατέληξε να είναι μια δικτατορία και να προκαλεί ένα από τα πιο επαίσχυντα εγκλήματα του 20ου αιώνα, τη Γενοκτονία των Αρμενίων.
Για να εξεταστεί σωστά το Κίνημα των Νεότουρκων και η εξέλιξή του, πρέπει να αναλύσουμε το ιστορικό του πλαίσιο, άρα και τη βασιλεία του Abdul Hamid II (1876-1909). Ο Abdul Hamid II διαδέχθηκε μια σειρά μεταρρυθμιστών ηγεμόνων, το 1876, κάτω από την ηγεσία των οποίων εξελίχθηκε το Tanzimat (1839-1876), ένα διάστημα μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αποκορύφωμα του Tanzimat ήταν το Σύνταγμα του 1876 και η συγκρότηση της Βουλής. Όμως, ταυτόχρονα, η αυτοκρατορία βρισκόταν εν μέσω βαθιάς κρίσης: από το 1873, είχε χρεοκοπήσει και μια επιτροπή Ευρωπαίων διαχειριζόταν τα οικονομικά της χώρας, ενώ ο Ρωσο-Οθωμανικός Πόλεμος του 1877-1878 ήταν καταστροφικός και οδήγησε στην απώλεια πολλών εδαφών στα Βαλκάνια. Παρά τα εμπόδια, ο Abdul Hamid II κυβέρνησε με σιδηρά πυγμή για σχεδόν 33 χρόνια, επιβάλλοντας ένα αυταρχικό και άκαμπτο καθεστώς. Οι σφαγές αρμενικών και ασσυριακών πληθυσμών στη Μικρά Ασία το 1894 (που ονομάστηκαν «Χαμιτικές») έδειξαν τη σκληρότερη πλευρά του καθεστώτος. Υποπτευόταν κάθε προσπάθεια φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος και για αυτό δημιούργησε ένα κατασκοπευτικό δίκτυο που παρεισέφρησε στον στρατό, τη διοίκηση και την εκπαίδευση.
Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες του Σουλτάνου να καταπνίξει κάθε αντίπαλη φωνή, η αντιπολίτευση άρχισε να οργανώνεται. Οι αντιπολιτευόμενοι ονομάστηκαν γενικά «Νεότουρκοι», λόγω του πνεύματος μεταρρύθμισης που προωθούσαν. Στην αυτοκρατορία, οι ιδέες αυτές διακινούνταν στους στρατώνες και τα πανεπιστήμια, παρόλες τις προσπάθειες των μυστικών υπηρεσιών να τις ελέγξουν. Στο εξωτερικό, αυτοεξόριστοι διανοούμενοι (μεταξύ των οποίων ορισμένα μέλη του σουλτανικού οίκου) στο Παρίσι, στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια κατέκριναν τις πρακτικές του σουλτάνου και απαιτούσαν την εφαρμογή του Συντάγματος και τη φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος. Το 1889, οι απόψεις αυτές οδήγησαν στην ίδρυση της Επιτροπής Ενότητας και Προόδου (Ε.Ε.Π.), μιας οργάνωσης αξιωματικών.
Ωστόσο, η αντιπολίτευση στον σουλτάνο ήταν ακόμα ετερογενής και διαιρεμένη σε πολλές παρατάξεις (φιλελεύθεροι, ενωτικοί, κομμουνιστές, αναρχικοί), με μόνη κοινή συνιστώσα την αντίθεση στον Abdul Hamid και τις πρακτικές του. Οι σφαγές του 1894 ισχυροποίησαν την αντίθεση στον σουλτάνο. Ωστόσο, οι καταλυτικές αιτίες της αντίθεσης ήταν δύο: ο αυταρχισμός του σουλτάνου και η γενική παρακμή της αυτοκρατορίας. Οι δύο αυτοί παράγοντες συνδυάζονταν, καθώς υπήρχε η άποψη ότι ένα συνταγματικό κράτος θα έλυνε καλύτερα τα προβλήματα της αυτοκρατορίας. Συνέδρια Οθωμανών συνταγματιστών στο εξωτερικό (κυρίως στο Παρίσι, το 1902 και το 1905) έδιναν το ιδεολογικό υπόβαθρο και τον ρυθμό στους μετέπειτα επαναστάτες του 1908. Τέλος, οι αντιφρονούντες εμπνεύστηκαν από το παράδειγμα της Ιαπωνίας, που πέρασε μια δυναμική φάση εκσυγχρονισμού («Μεταρρύθμιση Meiji») και κέρδισε τη Ρωσία στον Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο του 1905. Ωστόσο, την επανάσταση πυροδότησαν και πιο απτά προβλήματα, όπως η υποβάθμιση του στρατιωτικού υλικού της αυτοκρατορίας και η μη πληρωμή των στρατιωτών.
Η αφορμή ήρθε το καλοκαίρι του 1908, όταν ο Βρετανός και ο Ρώσος μονάρχης συναντήθηκαν στο λιμάνι του Reval (σημερινό Talin, Εσθονία). Στην αυτοκρατορία ήταν έντονη η φημολογία ότι η συνάντηση είχε σκοπό την αυτονόμηση της Μακεδονίας (σημερινή Ελλάδα και Βόρεια Μακεδονία), μιας περιοχής έντονα διεκδικούμενης από τις γείτονες χώρες (Ελλάδα, Σερβία, Βουλγαρία). Ήταν ακόμη νωπές οι μνήμες της διχοτόμησης του Ιράν σε βρετανική και ρωσική ζώνη επιρροής. Κυριευμένοι από θυμό, ορισμένοι αξιωματικοί (μέλη της Ε.Ε.Π.) της 3ης Στρατιάς, που στάθμευε στη Θεσσαλονίκη, οργάνωσαν τις μονάδες τους και κήρυξαν στάση. Απαίτησαν την επαναφορά του Συντάγματος του 1876, τη συγκρότηση νέας Βουλής (μέσω εκλογών) και τη γενικότερη φιλελευθεροποίηση της πολιτικής κατάστασης. Ταυτόχρονα, οι αρχηγοί της εξέγερσης κινητοποίησαν τις διασυνδέσεις τους, ισχυροποιώντας την εξουσία τους στην περιοχή. Ακολούθησαν μερικές μέρες σύγκρουσης ανάμεσα στις οθωμανικές αρχές και τον στρατό, με αρκετούς νεκρούς. Η εξέγερση εδραιώθηκε στη Μακεδονία, με την 2η στρατιά στην Αδριανούπολη, επίσης, να εξεγείρεται. Βλέποντας τον θρόνο του σε ιδιαίτερα επισφαλή θέση, ο σουλτάνος υποχώρησε στα αιτήματα των κινηματιών, στις 24 Ιουλίου. Με την εξέγερση των Νεότουρκων σηματοδοτείται και η αρχή της Δεύτερης Συνταγματικής Περιόδου, της τελευταίας στην οθωμανική ιστορία.
Παρόλα αυτά, ο Abdul Hamid δεν έχασε τη φιλοδοξία του και προσπάθησε να ελέγξει την κατάσταση, διορίζοντας (αντισυνταγματικά) Υπουργούς Στρατιωτικών και Ναυτικών. Όμως, η Ελευθερία του Τύπου επέτρεψε τη γενική κατάκριση αυτής της κίνησης, με τον σουλτάνο να αναγκάζεται να απομακρύνει τον μεγάλο βεζίρη, αντικαθιστώντας τον με τον Kâmil Pasha, έναν Φιλελεύθερο. Οι εκλογές έγιναν το φθινόπωρο και τον χειμώνα συνήλθε για πρώτη φορά η Βουλή, μετά από 33 χρόνια. Όμως, οι υποσχέσεις περί αποτελεσματικότερης και καλύτερης διοίκησης από τους Νεότουρκους δεν πραγματοποιήθηκαν, καθώς σημειώθηκε ένα μεγάλο κύμα απεργιών, αποτέλεσμα της πολιτικής ελευθερίας. Ο Kâmil Pasha παρέμεινε στη θέση του μόλις για έξι μήνες. Η διεθνής κατάσταση δεν ήταν πολύ καλύτερη: η Αυστροουγγαρία ανακήρυξε την προσάρτηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης και η αυτόνομη Κρητική Πολιτεία την ένωσή της με την Ελλάδα. Έτσι, και η πολιτική κατάσταση στην αυτοκρατορία παρέμεινε ρευστή. Οι διάφοροι πόλοι εξουσίας (Ε.Ε.Π., Φιλελεύθεροι, σουλτάνος) συγκρούονταν για την κυριαρχία, με την Ε.Ε.Π. να διατηρεί πρωταγωνιστικό ρόλο. Ταυτόχρονα, αρκετοί Οθωμανοί, κυρίως συντηρητικού υποβάθρου, άρχισαν να απογοητεύονται και να αντιδρούν για τις διαφαινόμενες αλλαγές εκσυγχρονιστικού χαρακτήρα.
Τον Απρίλιο του 1909, ξέσπασε εξέγερση στην Κωνσταντινούπολη από φοιτητές θεολογίας και στρατιωτικούς, που ζήτησαν επαναφορά της σουλτανικής απολυταρχίας και του νόμου της σαρία. Η εξέγερση αυτή καταπνίγηκε από έναν στρατό φίλα προσκείμενο στην Ε.Ε.Π. Λίγο αργότερα, επειδή υπήρχαν ενδείξεις σουλτανικής εμπλοκής στην εξέγερση, αποφασίστηκε η απομάκρυνση του Abdul Hamid II και η αντικατάστασή του από τον αδελφό του, Mehmed V. Ο Abdul Hamid εξορίστηκε στη Θεσσαλονίκη, ενώ αργότερα τέθηκε υπό κατ’ οίκον περιορισμό στην Κωνσταντινούπολη, όπου και πέθανε το 1918.
Οι εξελίξεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δε συνάδουν με τις προσδοκίες του νεοτουρκικού κινήματος. Η Ε.Ε.Π. κατόρθωσε να επιβληθεί στους Φιλελεύθερους και Συντηρητικούς, ελέγχοντας την πολιτική κατάσταση. Το 1913, μια νέα κυβέρνηση του Kâmil Pasha ανετράπη από την τριανδρία των Πασάδων Tâlât, Djemal και Enver, οι οποίοι θα κυριαρχούσαν στο πολιτικό σκηνικό μέχρι το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκείνη την εποχή, η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα χάσει την Τριπολιτανία (σημερινή Λιβύη), κατά τον Ιταλο-Οθωμανικό Πόλεμο, και τη συντριπτική πλειονότητα των ευρωπαϊκών της εδαφών, κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Το 1914, η αυτοκρατορία ενεπλάκη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων. Αν και πέτυχε ορισμένες αξιοσημείωτες νίκες, όπως αυτή της Καλλίπολης, υπέστη σημαντικές ήττες, κάτι που αποδέχθηκε με την υπογραφή της Ανακωχής του Μούδρου, τον Οκτώβριο του 1918. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, συντελέστηκε και η Γενοκτονία των Αρμενίων, οι οποίοι θεωρήθηκαν ως «προδοτικό έθνος» από την οθωμανική ηγεσία και εξοντώθηκαν συστηματικά από τις οθωμανικές αρχές. Η τριανδρία παραιτήθηκε τον Οκτώβριο του 1918, με την Οθωμανική Αυτοκρατορία να τελεί υπό διάλυση. Η διάλυση αυτή επισημοποιήθηκε τα επόμενα χρόνια, με την κατάργηση του Σουλτανάτου, το 1922, και την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας, το 1923.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Howard, A. Douglas (2019), Η ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήνα: Εκδ. Καρδαμίτσα
- Cleveland, L. William (2000), A history of the modern Middle East, Boulder, Colorado: Westview Publ.
- Ahmad, Feroz (1968) “The Young Turk Revolution.” Journal of Contemporary History 3, no. 3. Διαθέσιμο εδώ
