Της Κωνσταντίνας Μουμτζή,
Στην ταινία «A Beautiful Mind», ή αλλιώς «Ένας υπέροχος άνθρωπος», σε σκηνοθεσία του Ron Howard (έτος κυκλοφορίας: 2001), περιγράφεται η αυτοβιογραφική ιστορία του διαπρεπούς φήμης μαθηματικού, John Forbes Nash και του αγώνα τον οποίο καταβάλλει, για να κερδίσει τις παρανοϊκές του ψευδαισθήσεις.
Μεταφερόμαστε στο 1947, και συγκεκριμένα στο Πρίνστον. Ο John Nash διανύει το 22ο έτος της ζωής του και, όντας σπουδαστής του Πανεπιστημίου, καταπλήσσει τους πάντες με το εκπληκτικό του ταλέντο στα μαθηματικά. Αν και εξαιρετικά ευφυής, αντιμετωπίζει πολλές δυσκολίες στην ανάπτυξη κοινωνικών δεσμών. Σε μια από τις σπάνιες εξόδους του σε ένα νυχτερινό μαγαζί καταλήγει σε μια πραγματικά πρωτότυπη ιδέα, μελετώντας τον τρόπο που οι φίλοι του προσπαθούν να προσεγγίσουν μια όμορφη κοπέλα. Η παρατήρηση αυτή τον οδηγεί σε μια σημαντική εργασία στη θεωρία παιγνίων και τα «μαθηματικά του ανταγωνισμού», ανατρέποντας 150 χρόνια θεωρίας στον χώρο αυτόν. Η επιτυχία του αυτή τού δίνει το εισιτήριο για μια ερευνητική θέση διδάσκοντα στο MIT, όπου και γνωρίζει τη μέλλουσα γυναίκα του, Alicia Larde.
Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, η περίοδος ευτυχίας θα τελειώσει, ξεκινώντας μια άλλη, γεμάτη παρανοϊκές ψευδαισθήσεις ζωή, που θα οδηγήσουν στη διάγνωση της σχιζοφρένειας και σε εκτεταμένες θεραπείες. Μετά το διάστημα παραμονής του στην ψυχιατρική κλινική, ο John θα προσπαθήσει να επιστρέψει στην κανονικότητα. Μάλιστα, ο ίδιος σημειώνει ανυπακοή στη φαρμακευτική αγωγή, την οποία θα έπρεπε να λαμβάνει. Έτσι, οδηγείται σε μια νέα υποτροπή της διαταραχής, με αποτέλεσμα η Αlicia να προσπαθήσει να εγκαταλείψει τη συζυγική τους εστία μαζί με το μωρό, εφόσον η συμπεριφορά του είχε καταλήξει να είναι επικίνδυνη και για το μωρό και για εκείνη. Τότε, ο John βιώνει ένα ισχυρό σοκ, το οποία τον βοηθά να ανακαλύψει ότι η πραγματικότητα, που πίστευε έως πρότινος, είναι απλά ένα κατασκεύασμα του μυαλού του. Τις επόμενες δύο δεκαετίες μαθαίνει πώς να αγνοεί τις ψευδαισθήσεις του και στα τέλη της δεκαετίας του ’70 τού δίνεται πάλι η άδεια να διδάξει. Το 1994, ο John κερδίζει το Βραβείο Νόμπελ Μνήμης στα Οικονομικά για το επαναστατικό του έργο για τη «θεωρία των παιγνίων» και τιμάται από τους συναδέλφους του, αν και δεν κατορθώνει ποτέ να απελευθερωθεί ολοκληρωτικά από τις παρανοϊκές ψευδαισθήσεις που προκαλεί η ψυχική του ασθένεια.
Ο κινηματογράφος έχει διαδραματίσει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της συλλογικής κατανόησης της ψυχικής ασθένειας, αν και οι περισσότερες ταινίες συνήθως διαστρεβλώνουν τις ψυχιατρικές διαταραχές, τους ασθενείς και τους γιατρούς. Ο John στην ταινία «A Beautiful Mind» πάσχει από σχιζοφρένεια. Τι είναι η σχιζοφρένεια όμως; Σύμφωνα με το DSM-5 πρόκειται για μία ψυχική διαταραχή, της οποίας το κύριο χαρακτηριστικό είναι η διαταραχή της αντίληψης της πραγματικότητας. Συνήθως, τα άτομα αυτά έχουν ακουστικές ψευδαισθήσεις και σπανιότερα οπτικές ψευδαισθήσεις. Έτσι και ο John, στην πραγματική ζωή, γνώρισε μόνο ακουστικές ψευδαισθήσεις. Αντιθέτως, στην ταινία παρουσιάζονται και κάποιες οπτικές ψευδαισθήσεις, όπως οι φανταστικοί του φίλοι κατά τη διάρκεια όλης της ταινίας.
Τα ακριβή αίτια των σχιζοφρενικών διαταραχών δεν είναι πλήρως γνωστά. Πολλές θεωρίες συνηγορούν υπέρ της κληρονομικής βάσης της ασθένειας, ταυτοχρόνως, όμως, κανείς δεν παραβλέπει τη συμβολή του περιβάλλοντος στην εκδήλωσή της. Πολλοί σχιζοφρενείς έχουν μεγαλώσει με αυταρχικές ή αδιάφορες μητέρες, με τις οποίες η επικοινωνία ήταν ιδιαίτερα δύσκολη ή και αδύνατη, ενώ στις οικογένειές τους συχνά αναφέρονται έντονες συγκρούσεις και εχθρότητες. Επιπλέον, οι έντονες συναισθηματικές πιέσεις που προξενούν δυσάρεστα γεγονότα, όπως οι θάνατοι, οι σημαντικοί αποχωρισμοί, οι αρρώστιες ή οι καταστροφές, συχνά συμβάλλουν στην εκδήλωση της ασθένειας. Στην περίπτωση του John, θεωρώ πως εκλυτικός παράγοντας αποτελεί η εμμονή στην ανεύρεση κάποιας νεωτεριστικής ιδέας στον κλάδο του, καθώς θεωρεί πως μόνο αυτό θα δώσει νόημα στη ζωή και τις σπουδές του.
Μάλιστα, έχουν γίνει και αρκετές έρευνες (Fredrik Ullen, Karolinska Institute) που αναδεικνύουν τη σχέση μεταξύ σχιζοφρένειας και δημιουργικότητας/ευφυίας. Συγκεκριμένα, οι δύο αυτές ομάδες μοιράζονται παρόμοια συστήματα ντοπαμίνης στον εγκέφαλο. Στον θάλαμο του εγκεφάλου των ατόμων με σχιζοφρένεια, αλλά και των δημιουργικών ατόμων, υπάρχουν λίγοι υποδοχείς ντοπαμίνης, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται ο τρόπος που φιλτράρονται οι πληροφορίες πριν μετακινηθούν στον φλοιό του εγκεφάλου. Έτσι, υπάρχει μεγαλύτερη ροή ακατέργαστων πληροφοριών και αυτό εξηγεί το γεγονός ότι τα άτομα αυτά κάνουν ασυνήθιστες συνδέσεις μεταξύ των πληροφοριών και οι λύσεις που δίνουν σε διάφορα ζητήματα δεν είναι αυτές που θα περιμέναμε. Η σκέψη τους είναι έξω από το πλαίσιο («thinking outside the box»), ξεφεύγει από την πεπατημένη και έχει απίστευτα αποτελέσματα. Γι’ αυτό συχνά σε διάφορες ταινίες -και όχι μόνο- άτομα με σχιζοφρένεια παρουσιάζονται να κατέχουν κάποιο ταλέντο. Όμως, δεν αποτελεί και τον κανόνα αυτό.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η σχέση του με την Alicia. Όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα, τα άτομα που πάσχουν από σχιζοφρένεια, δυσκολεύονται ιδιαίτερα στις συναναστροφές τους. Πριν την έξαρση της ασθένειας, η σχέση τους παρουσιάζεται αρμονική και ο έρωτάς τους είναι αμοιβαίος. Η γυναίκα του επέλεξε να μείνει δίπλα του και μετά τη διάγνωση της σχιζοφρένειας, αποτελώντας το κύριο στήριγμά του. Αυτό φάνηκε να είναι και το κύριο κίνητρο του John να κάνει την υπέρβαση πέραν των ανθρωπίνων ορίων, να συνειδητοποιήσει την ψεύτικη πραγματικότητα και να κατορθώσει να επιστρέψει σε μία φυσιολογική ζωή, ακόμα και με τις ψευδαισθήσεις στο μυαλό του. Στην πραγματικότητα, τα πράγματα θα μπορούσαν όντως να είναι έτσι. Η ύπαρξη ενός υποστηρικτικού δικτύου μπορεί να αποφέρει θετικά αποτελέσματα στην πορεία της θεραπείας, σε συνδυασμό με τη φαρμακευτική αγωγή.
Αν εξαιρέσουμε τα στοιχεία που δεν ανταποκρίνονται τόσο στην πραγματική ζωή του μαθηματικού, η ταινία αυτή κατάφερε σε μεγάλο βαθμό να δώσει στον θεατή την εικόνα ενός ατόμου που πάσχει από σχιζοφρένεια και πόσο μεγάλο αγώνα καταβάλλει για να απελευθερωθεί από τον ίδιο του τον νου. Ένας ύμνος στη Δύναμη της Θέλησης του Ανθρώπου, θα τολμούσα να πω, ή ένας δείκτης των ορίων της ανθρώπινης θέλησης. Κατάφερε με τη βούλησή του να αλλάξει την οπτική γωνία της ζωής του και αυτό αποτελεί ύψιστο μάθημα για όλους μας!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
A Beautiful Mind (2001), cine.gr, διαθέσιμο εδώ.
-
American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition (DSM-5), 5th Washington, DC, διαθέσιμο εδώ.
-
De Manzano, O., Cerveka, S., Karabanov, A., Farde, L., Ullen, F. (2010). Thinking Outside a Less Intact Box: Thalamic Dopamine D2 Receptor Densities Are Negatively Related to Psychometric Creativity in Health Inviduals. PLoS ONE 5(5), DOI: 10.1371/journal.pone.0010670.
