Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
Από τη δραματουργία του Σοφοκλή μέχρι το φροϋδικό «Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα», ο μύθος του Οιδίποδα φαίνεται να τροφοδοτεί τη σκέψη της ανθρωπότητας για αιώνες τώρα. Μολονότι γύρω από το όνομα του ήρωα υπήρχε μια πληθώρα παραδόσεων σε ολόκληρη την αρχαιότητα, η πιο γνωστή εκδοχή της ιστορίας είναι αυτή της τραγωδίας, η οποία προσφέρει και την πιο γόνιμη ανάγνωση του μύθου.
Ο Οιδίπους ήταν γιος του βασιλιά της Θήβας, Λαΐου. Για τον Λάιο και τη σύζυγό του, Ιοκάστη, έλεγαν πως ήταν χρόνια άτεκνοι και, προς επίλυση του προβλήματος αυτού, απευθύνθηκαν στο Μαντείο των Δελφών. Η απάντηση του Απόλλωνα δεν ήταν καθόλου καθησυχαστική: Το ζευγάρι δεν έπρεπε να αποκτήσει παιδιά. Ο καρπός της ένωσής τους θα γινόταν φονιάς του πατέρα του. Οι δύο βασιλείς, βέβαια, φάνηκαν να αγνοούν την προειδοποίηση του μαντείου και συνέχισαν τις ερωτικές τους σχέσεις.
Αναμενόμενα δεν άργησε να έρθει και η εγκυμοσύνη, γεγονός που αφύπνισε τον Λάιο. Όταν γεννήθηκε ο γιος τους, τον παρέδωσε σε έναν πιστό βοσκό με την εντολή να του τρυπήσει τα πόδια με χαλκάδες και να τον αφήσει να πεθάνει στο βουνό Κιθαιρώνα. Τα πρησμένα από το τρύπημα πόδια ενέπνευσαν το όνομα του μωρού· «Οιδίπους» σημαίνει «αυτός με τα πρησμένα πόδια».
Ο βοσκός λυπήθηκε το βρέφος και το παρέδωσε σε έναν φίλο, βοσκό του βασιλιά της Κορίνθου, Πολύβου. Εκείνος παρουσίασε το άτυχο πλάσμα στους άτεκνους βασιλείς, που μεγάλωσαν τον Οιδίποδα σαν γιο τους. Ο ίδιος πίστευε πως ήταν βιολογικό τους τέκνο, μέχρι που κάποιος τον προσέβαλε, υπονοώντας ότι δεν συγγένευε πραγματικά με τον Πόλυβο. Ο Οιδίπους, με χαρακτηριστικά εξεταστικό πνεύμα, κατέφυγε στο Μαντείο των Δελφών για απαντήσεις. Ο θεός του απάντησε πως θα σκοτώσει τον πατέρα και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Γεμάτος φρίκη δεν ξαναπλησίασε την Κόρινθο και τους «γονείς» του.
Στην περιπλάνησή του βρέθηκε κάποτε σε ένα τρίστρατο, απ’ όπου τυχαία περνούσε ο Λάιος. Η περιφρονητική συμπεριφορά του βασιλιά και της ακολουθίας του εξόργισε τον Οιδίποδα, ο οποίος πάνω στον καβγά σκότωσε, εν αγνοία του, τον πατέρα του.
Τον ίδιο καιρό, η Θήβα τυραννιόταν από ένα σαρκοφάγο τέρας, τη Σφίγγα. Η Σφίγγα, με σώμα λέαινας, φτερά και κεφαλή γυναίκας, καταβρόχθιζε στα ορεινά τους διαβάτες που αδυνατούσαν να απαντήσουν στο αίνιγμά της· «Ποιο πλάσμα πάνω στη γη είναι δίποδο και τετράποδο και τρίποδο και έχει μια φωνή;» Η απειλή ανάγκασε τον Κρέοντα, προσωρινό κυβερνήτη της χώρας, να υποσχεθεί τη χήρα αδερφή του, Ιοκάστη, και τον θρόνο σε αυτόν που θα έσωζε τη Θήβα.
Ο Οιδίπους με το κοφτερό του μυαλό έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας, λέγοντας πως το εν λόγω πλάσμα είναι ο άνθρωπος· στην αυγή της ζωής του μπουσουλάει στα τέσσερα, στην ωριμότητα περπατάει στα δυο, ενώ στο γήρας χρειάζεται και μια μαγκούρα. Το τέρας ταπεινωμένο έπεσε και σκοτώθηκε. Έτσι, ο ευφυέστατος ήρωας έγινε βασιλιάς της Θήβας, παντρεύτηκε, χωρίς να το ξέρει, τη μητέρα του και απέκτησε τέσσερα παιδιά: τα αγόρια Ετεοκλή και Πολυνείκη και τα κορίτσια Αντιγόνη και Ισμήνη. Όμως, τα κρίματα που διέπραξε, πατροκτονία και αιμομιξία, ήταν βαρύτατα και σύντομα τη Θήβα χτύπησε λοιμός.
Ο βασιλιάς ανέλαβε και πάλι τον ρόλο του σωτήρα της πόλης. Μαθαίνοντας ότι αίτιος για τα παρόντα δεινά είναι ο δολοφόνος του Λαΐου, άρχισε ακούραστα να ψάχνει τον ένοχο. Με τις υποδείξεις του μάντη Τειρεσία συνειδητοποίησε πως ο άνθρωπος που έψαχνε ήταν τελικά ο ίδιος. Παρά τις ικεσίες της Ιοκάστης, που άρχισε να υποψιάζεται πως ο παλιός χρησμός βγήκε αληθινός. Ο Οιδίπους συνέχισε να «σκαλίζει» το παρελθόν του, μέχρι που ανακάλυψε όλη την αλήθεια για τις πράξεις του. Ο «σοφός» Οιδίπους «είδε το φως» για πρώτη φορά και μετά το έχασε για πάντα· έβγαλε τα μάτια του με τις πόρπες του φορέματος της κρεμασμένης συζύγου – μητέρας του.
Για να σώσει τους γύρω του από το μίασμα που έφερε, εγκατέλειψε για πάντα τη Θήβα. Ο τραγικός ήρωας έκτοτε περιφερόταν γέρος και τυφλός, συνοδευόμενος από τις κόρες του. Μια εκδοχή θέλει να τελειώνει τη ζωή του με μυστηριώδη τρόπο στην Αθήνα.
Ο μύθος του Οιδίποδα είναι πιθανά εξωελλαδικός και έφτασε στην περιοχή τον 8ο π.Χ. αιώνα. Σαφώς μη ελληνική είναι και η προέλευση της Σφίγγας, καθώς θυμίζει έντονα στοιχεία της βαβυλωνιακής θρησκείας. Παρόλα αυτά, η αρχαία ελληνική σκέψη αξιοποίησε και διαμόρφωσε κατάλληλα το υλικό, έτσι ώστε να καθρεφτίζει τους προβληματισμούς της.
Κεντρικοί άξονες στην ιστορία του Οιδίποδα είναι το πεπρωμένο και η αγνωσία του θεού. Στην αρχαιότητα επικρατούσε η αντίληψη πως όλα εντάσσονται σε μια ευρύτερη κοσμική τάξη, που δεν έχει αναγκαστικά τον άνθρωπο στο κέντρο της. Η Μοίρα διατρέχει τόσο την ανθρώπινη όσο και τη θεϊκή εμπειρία με τρόπο που κανείς δεν μπορεί να την αποφύγει. Ο άνθρωπος βρίσκεται σε δεινότατη θέση, καθώς στερείται των απαραιτήτων γνωστικών εργαλείων για να κατανοήσει το συμπαντικό σχέδιο. Ο νους μας είναι πεπερασμένος και ατελής. Ακόμη και το «ρωμαλέο» μυαλό του Οιδίποδα –εδώ μιλάμε για μιας διαφορετικής μορφής ηρωική ρώμη– αποδεικνύεται αξιολύπητα αδύναμο· όχι μόνο να αποφύγει τη μοίρα του, αλλά και να βρει το νόημα πίσω από τη φρίκη της ύπαρξής του.
Ο Οιδίπους δεν έμαθε ποτέ γιατί ήταν γραφτό να διαπράξει τέτοια εγκλήματα. Ακόμη, η απόπειρά του να καθορίσει το μέλλον του, να διεκδικήσει αυτονομία απέναντι στα θεϊκά σχέδια, τον έσπρωξε ακριβώς σ’ αυτό που προσπαθούσε να αποφύγει. Αποφεύγοντας από φόβο τους «γονείς» του, συνάντησε και σκότωσε τον Λάιο και παντρεύτηκε την Ιοκάστη. Ο Οιδίπους είναι ο κατεξοχήν τραγικός ήρωας, γιατί υπήρξε θύμα της άγνοιάς του.
Το σύμπαν είναι ψυχρά αδιάφορο απέναντι στον πόνο του. Το ζήτημα εδώ, όμως, δεν είναι προσωπικό. Τον Οιδίποδα δεν τον κατατρέχει κανένας θεός. Πολύ απλά, υπάρχει ένα ανώτερο σχέδιο για τον κόσμο, το οποίο οφείλει να γίνεται σεβαστό από θνητούς και αθανάτους. Το αν περιλαμβάνει τη δυστυχία ενός ασήμαντου ανθρώπου, αυτό δεν αφορά τη Μοίρα.
Οι θεοί τάσσονται στην υπηρεσία της δύναμης αυτής. Δρομολογούν, δηλαδή, με τον τρόπο τους την εύρυθμη πορεία του σύμπαντος προς τον τελικό του σκοπό. Έτσι, ο Απόλλων αποκαλύπτει στον Οιδίποδα το μέλλον, του αποκρύπτει, όμως, ταυτόχρονα, κρίσιμα στοιχεία της ταυτότητάς του. Δεν αναγκάζει τον ήρωα να σκοτώσει τον Λάιο ή να παντρευτεί την Ιοκάστη, αλλά χειραγωγεί την ελεύθερη βούλησή του, ώστε να οδηγηθεί μόνος στην καταστροφή.
Όπως διαπιστώνουμε, τμήμα του κοσμικού σχεδίου αποκαλύπτεται στους θνητούς μέσω των μαντείων. Όμως, οι χρησμοί από μόνοι τους δεν λένε και πολλά. Σημασία έχει η αποκρυπτογράφησή τους. Αυτή είναι η τραγική παγίδα του Οιδίποδα· το θεϊκό θέλημα ναι μεν του αποκαλύπτεται, αλλά για τον αξιολύπητα περατό ανθρώπινο νου του παραμένει αμφίσημο. Οι ίδιοι οι θεοί και το θέλημά τους στον μύθο του Οιδίποδα –ιδίως όπως τον επεξεργάζεται η τραγωδία– είναι ακατανόητοι. Δεν εντάσσονται στον σαφή αισθητό κόσμο και τα συμφραζόμενά του.
Ο Οιδίπους εκπροσωπεί τη θέση της ανθρωπότητας μέσα στο ακατανόητο πλαίσιο της συμπαντικής τάξης. Στην αρχαία σκέψη, η κατάσταση όλων μας αναδεικνύεται μέσα από τραγικά οξύμωρα: Ίσως είμαστε γενικά ευφυείς, γινόμαστε όμως ανόητοι, αν πιστεύουμε ότι μπορούμε να αποφύγουμε το Πεπρωμένο· βλέπουμε «φως της αλήθειας», αλλά μόνο όταν ο πόνος μάς ακρωτηριάζει· εξασκούμε αυτόνομη βούληση, μα παραμένουμε πιόνια στην κοσμική σκακιέρα των θεών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κακριδής, Ι. Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Οι Ήρωες, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, .
- Κερένυϊ, Κ. (2013), Η Μυθολογία των Ελλήνων, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», .
- De Romilly, J. (2014), Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, .
- De Romilly, J. (1997) Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, .
