Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Η Ναύπακτος ήταν η έδρα της μητρόπολης. Η πόλη της Ναυπάκτου ήταν η πρωτεύουσα του θέματος της Ναύπακτου, του μεγαλύτερου θέματος στο Κράτος της Ηπείρου. Συμπεριλάμβανε τις επισκοπές Άρτας, Αχελώου, Βονδίτζης, Αετού, Ιωαννίνων, Βελλάς, Βουθρωτού, Δρυινουπόλεως, Δραγαμέστου και Χιμάρας. Έτσι λοιπόν, ο Ιωάννης Απόκαυκος είναι μητροπολίτης μιας διόλου μικρής περιοχής και μιας μητρόπολης με αρκετή ισχύ, ώστε να παίξει σημαντικό ρόλο τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό του Κράτους της Ηπείρου. Ήδη από την αρχή της δημιουργίας του εμφανίζει προβλήματα πολιτικής συνοχής. Η συνοχή του κράτους κατακερματίζονταν από παράγοντες στο εσωτερικό του, όπως για παράδειγμα η ανεξέλεγκτη δράση του Κωνσταντίνου Δούκα. Τα πρώτα χρονιά του Απόκαυκου στην μητρόπολη της Ναυπάκτου συνδέονται με τα ονόματα των αρχόντων της περιοχής Μιχαήλ Α΄ Δούκα και του αδερφού του Κωνσταντίνου.
Σχετικά με τις σχέσεις του Μιχαήλ Δούκα και του Ιωάννη Απόκαυκου δεν υπάρχουν αρκετές διαθέσιμες πήγες. Αντίθετα όμως, περισσότερες πληροφορίες έχουμε για τις σχέσεις του Απόκαυκου με τον Κωνσταντίνο Δούκα. Αυτός αποτέλεσε ένα σκληρό άρχοντα της περιοχής που λειτουργούσε ως κράτος εν κράτει, επιβάλλοντας αυταρχικά απόψεις και τιμωρίες. Οι σχέσεις των δύο ανδρών φαίνεται από την αρχή να είναι τεταμένες. Το 1212 ο Κωνσταντίνος Δούκας, όντας διοικητής της Αιτωλοακαρνανίας με έδρα την Ναύπακτο, θα προσπαθήσει να επιβάλει αρκετά υψηλή φορολογία στη μητρόπολη Ναυπάκτου. Η αδυναμία των κατοίκων να ανταποκριθούν στην φορολογία ανάγκασε αρκετούς από αυτούς να φύγουν από τα χωριά τους και να μεταναστεύσουν σε άλλες περιοχές, κυρίως στα βουνά, ενώ άλλοι δέχθηκαν βασανιστήρια και τιμωρίες. Ο Απόκαυκος αντέδρασε έντονα στα γεγονότα, γράφοντας επιστολή προς τον Κωνσταντίνο Δούκα.
Η κατάσταση έγινε ακόμα χειρότερη το 1217, όταν ο Θεόδωρος Δούκας, με παρότρυνση του αδερφού του Κωνσταντίνου Δούκα, θα επιβάλει στους κάτοικους της Ναύπακτου μία έκτακτη φορολογία ώστε να οργανωθεί ναυτική εκστρατεία. Το ποσό που καθορίστηκε ως φόρος για τους κάτοικους ήταν χίλια νομίσματα, τα οποία όμως ήταν υπερβολικά πολλαπλάσια των 180 που πλήρωναν οι κάτοικοι σύμφωνα με τα προνόμια που είχαν παραχωρηθεί επί Αλεξίου Α΄ Κομνηνού. Ο Απόκαυκος θα θεωρήσει ως υπεύθυνο για αυτήν την φορολογία τον Κωνσταντίνο Δούκα. Μάλιστα, εισήχθη σε δίκη δήθεν για σχέδιο να δολοφονήσει τον Νικόλαο Γοριανίτη. Η πραγματική αιτία, όμως, ήταν η απροθυμία του Απόκαυκου να πειθαρχήσει στο νέο φορολογικό καθεστώς.
Το αποτέλεσμα ήταν το 1220 ο Απόκαυκος να εκδιωχθεί από την έδρα της μητρόπολής του και στο κτήριο που μέχρι τότε στεγαζόταν αυτός να στεγάζεται πλέον ο Κωνσταντίνος Δούκας. Τότε θα αρχίσει να γράφει επιστολές προς τους φίλους του. Μερικοί από αυτούς είναι εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι και ο Απόκαυκος τους καλεί να τον βοηθήσουν στις περιπέτειές του. Οχτώ επιστολές του Απόκαυκου αναφέρονται σίγουρα στην περίοδο της διαμάχης του με τον Κωνσταντίνο Δούκα. Η μία έχει παραλήπτη τον Θεόδωρο Δούκα και οι υπόλοιπες εκκλησιαστικούς και πολιτικούς άνδρες. Η επιλογή των προσώπων ασφαλώς δεν είναι τυχαία. Αντιθέτως, οι παραλήπτες των επιστολών είναι άτομα που μπορούν να μεταστρέψουν το κλίμα προς όφελος του Απόκαυκου. Γι’ αυτό άλλωστε ένας από τους παραλήπτες ήταν ο αδερφός του Κωνσταντίνου Δούκα, ο Θεόδωρος.
Ένα δεύτερο πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ του Απόκαυκου και των ηγεμόνων της Ηπείρου ήταν η προσπάθεια των τελευταίων να εμπλέκονται στα εκκλησιαστικά θέματα. Μάλιστα, η εμπλοκή της πολιτικής ηγεσίας ήταν τόσο μεγάλη κατά διαστήματα, ώστε οι αποφάσεις που λάμβανε η Εκκλησία να είναι στην ουσία αποφάσεις που έχουν υπαγορευτεί από τους ηγεμόνες της Ηπείρου. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα παρέμβασης ήταν η εκλογή ιερέων από την πολιτική ηγεσία αντί της εκκλησιαστικής, ή η πίεση εκ μέρους της πρώτης προς την δεύτερη, ώστε να δεχθεί τους ιερωμένους που οι ηγεμόνες επιθυμούσαν. Επίσης, δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο οι κρατικοί αξιωματούχοι να παρεμβάλλονται στην απονομή της εκκλησιαστικής δικαιοσύνης και στα εκκλησιαστικά οικονομικά. Η κανονική διαδικασία προέβλεπε ότι ο Απόκαυκος, ως αρχηγός της συνόδου των ιερέων, ήταν υπεύθυνος για τους διορισμούς ιερέων στις περιοχές της δικαιοδοσίας του, προφανώς όμως πολλές φορές αυτή η διαδικασία δεν ακολουθήθηκε. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο Ιωάννης Απόκαυκος αντέδρασε και συγκρούστηκε με τους ηγεμόνες.
Όμως, οι σχέσεις του Απόκαυκου με τους ηγεμόνες της Ηπείρου δεν ήταν πάντα γεμάτες ένταση. Αντίθετα, έτρεφε μεγάλη εκτίμηση προς τον Θεόδωρο Δούκα και μετατράπηκε με μεγάλο θαυμαστή του με το πέρασμα του χρόνου, κυρίως λόγω των πολεμικών κατακτήσεων του Θεοδώρου. Σε αρκετές περιπτώσεις ο Απόκαυκος του εκφράζει τον θαυμασμό του μέσω επιστολών. Μια τέτοια επιστολή γράφτηκε το έτος 1219 και κάνει αναφορά για την κατάληψη του φρουρίου του Προσάκου. Στην ίδια επιστολή αναφέρει ότι φαντάζεται τον Θεόδωρο Δούκα ως βασιλέα, ενώ επαινεί και το ενδιαφέρον του για την εκκλησία. Σημαντικό ρόλο σε αυτό παίζει, εξάλλου, το γεγονός ότι οι απόψεις Θεόδωρου Δούκα και Ιωάννη Απόκαυκου ταυτίζονται ως προς την εξωτερική πολιτική που πρέπει να ακολουθήσει το Κράτος της Ηπείρου, ιδιαίτερα απέναντι στην αυτοκρατορία της Νίκαιας και στις εκκλησιαστικές διαμάχες της εποχής.
Η αγαστή συνεργασία μεταξύ Απόκαυκου και Θεόδωρου Δούκα θα επιστεγαστεί με την στέψη του τελευταίου, το 1225, ως αυτοκράτορα στη Θεσσαλονίκη, έπειτα από την κατάκτηση της πόλης. Μάλιστα, αν και η αρχική σκέψη του Θεόδωρου Δούκα ήταν η στέψη να γίνει στην πόλη των Σκοπίων, ο Απόκαυκος του έγραψε και τον συμβούλεψε ότι θα ήταν καλύτερη επιλογή η πόλη της Θεσσαλονίκης. Αν και τυπικά η στέψη έγινε από την Δημήτριο Χωματηνό, ο Απόκαυκος υπήρξε από τους θερμούς υποστηρικτές της στέψης του Θεόδωρου σε αυτοκράτορα. Ο ίδιος συνέταξε το έγγραφο ανακηρύξεως και συμμετείχε στη στέψη. Η καλή συνεργασία επίσης, θα έχει ακόμα ένα πολύ σημαντικό αποτέλεσμα για τους κάτοικους της Ναύπακτου. Περίπου το 1228 με χρυσόβουλο, ο Θεόδωρος Δούκας θα αποκαταστήσει τα προνόμια της μητροπόλεως, που είχαν καταργηθεί λίγα χρονιά νωρίτερα.
Σχετικά με τις σχέσεις του Ιωάννη Απόκαυκου με αλλά πρόσωπα του Κράτους της Ηπείρου, μπορούμε να πούμε ότι μερικές φορές οι σχέσεις τους δεν ήταν οι καλύτερες δυνατές. Αντιδικία υπήρξε μεταξύ του Απόκαυκου και του επισκόπου Άρτας, Ιωάννη, καθώς ο πρώτος κρατούσε παράνομα κτήματα από μονές που ανήκαν στη δικαιοδοσία της επισκοπής Άρτας. Ένας δεύτερος λόγος σύγκρουσης ήταν η τάση από κάποιους διακόνους της Άρτας να επισκέπτονται τον Απόκαυκο στην μονή Περιβλέπου. Ο επίσκοπος Άρτας τιμώρησε τους διακόνους με αφαίρεση κάποιων εκκλησιαστικών προνομίων, όμως ο Απόκαυκος τους απάλλαξε εν τέλει από τις ποινές τους. Για να λύσει το θέμα των μονών ο επίσκοπος Ιωάννης προσπάθησε να συγκαλέσει σύνοδο για ακρόαση από τον Θεόδωρο Δούκα, χωρίς όμως να τα καταφέρει. Το θέμα λύθηκε οριστικά όταν το 1229 ο Απόκαυκος υπεχώρησε ως προς το θέμα των μονών.
Τεταμένο ήταν, επίσης, το κλίμα μεταξύ του Απόκαυκου και του Κωνσταντίνου Μεσοποταμίτη. Ο Μεσοποταμίτης δεν δέχθηκε να στέψει τον Θεόδωρο Δούκα ως αυτοκράτορα, διότι δεν συμφωνούσε με την εκκλησιαστική του πολιτική. Ο Απόκαυκος προσπάθησε να τον μεταπείσει, θυμίζοντας του ότι ο Θεόδωρος τον επανάφερε στην μητροπολιτική του έδρα, επομένως του οφείλει υπακοή. Την ίδια στιγμή, ο Μεσοποταμίτης συνεχώς θα κατηγορεί ως «Ανεπισκόπους» τους υπόλοιπους ιερείς που στηρίζουν τον Θεόδωρο Δούκα, χαρακτηρισμός που θα οδηγήσει τον Απόκαυκο να τον κατηγορήσει ότι περιφρονεί τις αρχές του τόπου. Τέλος, ένταση υπήρξε και μεταξύ του Απόκαυκου και του επισκόπου Δρυινουπόλεως, Θωμά. Το 1219 επίσκοποι κατέφυγαν στον Απόκαυκο για να παραπονεθούν ότι ο επίσκοπος Θωμάς τους είχε αφαιρέσει μερικά οικονομικά προνομία που δικαιούνταν. Οι κληρικοί θα δικαιωθούν από τον Απόκαυκο και για να πλήξει το κύρος του μητροπολίτη ο επίσκοπος Θωμάς θα υιοθετήσει συκοφαντικά σχόλια ενάντιων του από κάποιον φυγά που είχε δεχθεί στην επισκοπή του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δήμου, Απ. Βασίλειος (1995), Η πολιτική θεωρία του Δημήτριου Χωματηνού, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
- Karpozilos, Apostolos (1974), “The date of coronation of Theodoros Doukas Angelos”, BYZANTINA, 6ο τεύχος, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
- Karpozilos, Αpostolos (1973) “The ecclesiastical controversy between the Kingdom of Nicaea and the principality of Epiros (1217-1233)” Βυζαντινά κείμενα και μελέται, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών
- Κατερέλος, Ευάγγελος-Κύριλλος (1995), Η κανονική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου επί των επαρχιών του δεσποτάτου της Ηπείρου κατά την περίοδο 1204-1235, 2η έκδοση, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Σάκκουλας
- Λαμπρόπουλος, Κοσμάς (1988), Ιωάννης Απόκαυκος: συμβολή στην έρευνα του βίου και του συγγραφικού έργου του, Αθήνα: Ιστορικές εκδόσεις Βασιλόπουλος
- Λάππας, Α. Νικόλαος (2007), Πολιτική Ιστορία του Κράτους της Ηπείρου κατά το 13ο αι., Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
- Σταυρίδου-Ζαφράκα, Αλκμήνη (2016), Βυζάντιο 13ος αιώνας, από την κατάρρευση στην ανασυγκρότηση: Κράτος της Ηπείρου – Αυτοκρατορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών
