Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Από τα τέλη του 20ού αιώνα, σημειώνονται «ταραχές» σε πολλά μέρη του κόσμου — διαδηλώσεις, λεηλασίες καταστημάτων, καταστροφές πλούσιων συνοικιών, επιθέσεις σε αστυνομικά τμήματα, συγκρούσεις και εμπρησμοί. Η αφορμή, η μείωση των οικονομικών και κοινωνικών παροχών. Ο στόχος, η ανατροπή προς όφελος της μεγάλης πλειοψηφίας. Χαρακτηριστικά, ο αριθμός των μαζικών διαδηλώσεων παγκοσμίως έχει αυξηθεί κατά 11,5% ετησίως, κατά μέσο όρο, από το 2009 και εκτιμάται ότι ο αριθμός των διαδηλωτών που βγήκαν στους δρόμους τα τελευταία χρόνια υπερβαίνει το κίνημα κατά του Πολέμου του Βιετνάμ ή το κίνημα των Πολιτικών Δικαιωμάτων (Τhe economist, 2020). Με αφορμή την επέτειο της 6ης Δεκέμβρη για τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου, σε αυτό το άρθρο εστιάζω στην εξέγερση του Δεκεμβρίου 2008 και επιχειρώ να απαντήσω στο ερώτημα που αναδύεται κάθε φορά τέτοια εποχή, τι τελικά απέγινε η δυναμική και η φλόγα της εξέγερσης, όταν έπεσε η σκιά της κρίσης;
Στις 6 Δεκέμβρη 2008, ο 15χρονος Αλέξης Γρηγορόπουλος πέφτει νεκρός στις 21:10 στην περιοχή των Εξαρχείων στη συμβολή των οδών Τζαβέλα και Μεσολογγίου, από τις σφαίρες του αστυνομικού Επαμεινώνδα Κορκονέα, ο οποίος συνοδευόταν από τον συνάδελφό του, Βασίλη Σαραλιώτη. Τα μεσάνυχτα της ίδιας νύχτας, γίνεται πορεία στο κέντρο της Αθήνας με 2.000 άτομα. Την επομένη ημέρα, διοργανώθηκαν πορείες πολιτών, οι οποίοι επιθυμούσαν να εκδηλώσουν τη δυσαρέσκειά τους απέναντι στη γενικότερη στάση του κρατικού μηχανισμού και στον τρόπο λειτουργίας της Ελληνικής Αστυνομίας (Agonaskritis, 2020), έπειτα από συσσώρευση παρόμοιων περιστατικών και καταγγελιών αστυνομικής βίας, με τις διαδηλώσεις στην Αθήνα να συγκεντρώνει 20.000 άτομα (Μαρκαντά, 2014).
Τα ΜΜΕ μεταδίδουν ότι η σφαίρα εξοστρακίστηκε και βρήκε το νεαρό στο στομάχι και γίνεται εκτενής αναφορά στις συγκρούσεις των αστυνομικών με ομάδα 30 νεαρών και ότι ο αστυνομικός πυροβόλησε για να σώσει τη ζωή του (Ελευθεροτυπία, 2008). Γνωστός τηλεοπτικό σταθμός μεταδίδει αλλοιωμένο, προσθέτοντας ήχους από διαδήλωση και σπασμένες βιτρίνες πριν ακουστούν οι πυροβολισμοί ένα βίντεο από τη στιγμή της δολοφονίας, για να ελαφρυνθεί η θέση του Επ. Κορκονέα.
Σύμφωνα με τον ιατροδικαστή, η σφαίρα διαπέρασε τη καρδιά και καρφώθηκε στον 10ο θωρακικό σπόνδυλο, ενώ, επίσης, στην ετυμηγορία του Μικτού Ορκωτού Δικαστηρίου Άμφισσας, το οποίο κήρυξε ένοχο ανθρωποκτονίας από πρόθεση, με άμεσο δόλο, χωρίς κανένα ελαφρυντικό, αναφέρεται ότι ο αστυνομικός σκόπευσε ευθεία και πυροβόλησε δύο επαναληπτικές βολές. Ο συνήγορος των δύο ειδικών φρουρών, Αλέξης Κούγιας, κάνει λόγο για «ανθρωποκτονία από αμέλεια» και «εξοστρακισμό της σφαίρας» που σκότωσε τον 15χρονο, πυροδοτώντας νέο κύκλο αντιδράσεων.
Ο Υπουργός Εσωτερικών, Προκόπης Παυλόπουλος, δήλωσε πως οι πράξεις «τυφλής βίας» εξέφραζαν μια γενικότερη κατάσταση, που δεν οφειλόταν απαραιτήτως στο περιστατικό που τα πυροδότησε, και αναρωτήθηκε ποιους σκοπούς εξυπηρετούν, παρατηρώντας «απουσία ιδεολογίας» (Agonaskritis, 2020) και τα ΜΜΕ τόνιζαν ότι το γεγονός δεν είχε σχέση με την πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση που επικρατούσε, αλλά το προκαλούσαν προβληματικά παιδιά και αναρχικοί. Βέβαια, εκείνες τις μέρες, στο γραφείο του Πρωθυπουργού, Κωνσταντίνου Καραμανλή, ακούγεται η πρόταση για κήρυξη της χώρας σε έκτακτη ανάγκη, πρώτη φορά στη μεταπολεμική περίοδο. Ο Υπουργός Εσωτερικών, μετά τις δηλώσεις του, θα άνοιγε τα παράθυρα στο γραφείο του για να φύγουν η κάπνα και τα χημικά, κάτι που αποδείχθηκε ως η μεγαλύτερη προσθήκη στο βιογραφικό του, αφού εφτά χρόνια αργότερα, επιβραβεύτηκε με το υψηλότερο τίμημα που προφέρει η Πολιτεία (Protagon, 2017).
Η ελληνική εξέγερση διεθνοποιείται και σε όλο τον κόσμο πραγματοποιούνται εκδηλώσεις συμπαράστασης στους νέους και καταδίκης της αστυνομικής βίας σε παραπάνω από 70 πόλεις. Για πρώτη φορά, πριν από την «Αραβική Άνοιξη», οι άνθρωποι μπορούσαν να διαδώσουν τα νέα και να αντιδράσουν μέσω διαμαρτυριών για το ίδιο θέμα σε όλο τον κόσμο (autonomies, 2015). Ο ξένος Τύπος μιλά για σκάνδαλα, διαφθορά και αποτυχημένη ελίτ που εξόργησαν τους νέους.
Αντίθετα, τα ελληνικά μέσα, ανήμπορα να διαχειριστούν την κατάσταση, δηλαδή να παρουσιάσουν ως μεμονωμένα τα γεγονότα, αναλώνονται σε γελοία ρεπορτάζ του τύπου «Οι Active Member και η Ανδριάνα Μπάμπαλη ήταν οι αγαπημένοι καλλιτέχνες του μικρού Αλέξη Γρηγορόπουλου» (Lifo, 2017). Το περιστατικό παρουσιάζεται από τον κυρίαρχο λόγο ως ένα μεμονωμένο περιστατικό που αμαυρώνει την εικόνα της αστυνομίας και ο Γιάννης Πρετεντέρης επιμένει ότι «στην περίπτωση αυτή, δεν έχουμε φαινόμενο αστυνομικής βίας» και ότι αυτό «είναι φαινόμενο εγκληματικής βίας» (Ελευθεροτυπία, 2008). Ο καθηγητής του Yale, Στάθης Καλύβας, υποστήριξε ότι αυτές οι ταραχές είναι σύμπτωμα ενός μεγάλου πολιτιστικού προβλήματος, με ρίζες στο 1974 και τη μετάβαση στη δημοκρατία στην Ελλάδα, όπου η πολιτική ανυπακοή θεωρείται «σχεδόν πάντα δικαιολογημένη» (The New York Times, 2008).
Ο Πρωθυπουργός απορρίπτει πρόωρες εκλογές και έκτακτα μέτρα κατά διαδηλωτών. Ο Υπουργός Παιδείας, Ευριπίδης Στυλιανίδης, κατηγορεί τον ΣΥΡΙΖΑ ως ηθικό αυτουργό των μαθητικών κινητοποιήσεων και θέτει το ζήτημα της επανεξέτασης του καθεστώτος οπλοφορίας των αστυνομικών με ετήσια εξέταση από ψυχίατρο.
Τα επεισόδια, εννοείται, συνεχίζονται.
Εκείνες τις μέρες, οι εξεγερμένοι εναντιώθηκαν στον σύγχρονο τρόπο ζωής και στην καταπίεση και εκμετάλλευση που αυτός προωθεί. Αντιστάθηκαν στη βία που βιώνουν καθημερινά. Παράλληλα, με την εναντίωση στην ασυδοσία των μηχανισμών της καταστολής και του κράτους, αναδύθηκαν ζητήματα σχετικές με τις αντιφάσεις, τις αντιθέσεις και τα αδιέξοδα της ελληνικής κοινωνίας (Μαρκαντά, 2014). Διαφορετικές ομάδες νέων ανθρώπων-μαθητές γυμνασίου και λυκείου, φοιτητές, περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες (κυρίως άνεργοι, μετανάστες, επισφαλείς εργαζόμενοι και Ρομά) και ομάδες αναρχικών και αντιεξουσιαστών, στηριζόμενες στην αμοιβαία αναγνώριση, είχαν ένα κοινό πλαίσιο δράσης και μια συνεκτική συλλογική ταυτότητα (Psimitis, 2011). Όλες αυτές οι ομάδες νέων εμφανίστηκαν δυναμικά και σχεδόν ταυτόχρονα και όλες έδειξαν υψηλά αντανακλαστικά κοινωνικής αντίδρασης στα γεγονότα. Όταν ξεκίνησε η εξέγερση, το πιο σημαντικό κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των ετερογενών ομάδων – από την άποψη της τάξης και της κοινωνικής θέσης –, ήταν ο παράγοντας που σχετίζεται με την ηλικία.
Με άλλα λόγια, τα γεγονότα του 2008 αντιπροσωπεύουν μία συνειδητή κοινωνική αντίδραση. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί όμως ως επανάσταση; Η δυναμική της εξεγερμένης μάζας ήταν ανοργάνωτη και χωρίς συγκεκριμένο πολιτικό σκοπό. Η δυναμική ανατροπή και η επαναστατική αντιπαράθεσης καθίσταται προβληματική, γιατί ακόμα κι αν υποθέσουμε πως πραγματοποιούσε τη καταστροφή του παρόντος συστήματος με τι ακριβώς σκόπευαν να το αντικαταστήσουν; Ο Φίσερ (2015), επαναλαμβάνει ότι είναι ευκολότερο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού και αυτό δίνει το νόημα τη έννοιας «καπιταλιστικός ρεαλισμός» στο ομώνυμο βιβλίο του. Συνεχίζει λέγοντας ότι ο επιχειρησιακός καπιταλισμός θα ήταν ασήμαντος, αν μπορούσε διαφοροποιηθεί από ένα αυθεντικό αντικαπιταλιστικό κίνημα, το οποίο μοιάζει να έχει υποκύψει κατά πολύ στον καπιταλιστικό ρεαλισμό, γιατί είναι ανύμπορο να προτείνει ένα συνεκτικό εναλλακτικό πολιτικό-οικονομικό μοντέλο στη θέση του καπιταλισμού.
Παρόλα αυτά, γιατί δεν επαναλήφθηκαν εξεγέρσεις με την ίδια ένταση εν μέσω Μνημονίων; Η έλλειψη αύξησης του ΑΕΠ δεν είναι ο λόγος της επανάστασης αλλά η μεγάλη και γρήγορα αυξανόμενη μάζα νεαρών ανέργων και ο υψηλός. Έτσι, σύμφωνα με την ριζοσπαστική δημογραφία, ο λόγος Νέοι (Youth 15-29) προς Δημιουργούς θέσεων εργασίας (Job Makers 30-44) είναι ο προσδιοριστικός παράγοντας της επανάστασης. Αν ο λόγος είναι 1, οι πληθυσμοί είναι ίδιοι, και αναπληρώνονται οι θέσεις εργασίας των Δημιουργών από του Νέους και υπάρχει πλήρης απασχόληση. Αν, όμως, ο λόγος είναι μεγαλύτερος από 1, σημαίνει ότι οι Νέοι είναι περισσότεροι από την προηγούμενη γενιά και συνεπώς δεν υπάρχει αναπλήρωση των θέσεων. Στην Αίγυπτο, το 2011, ο νεανικός πληθυσμός ήταν 46% μεγαλύτερος από 15 χρόνια νωρίτερα, υπήρχαν 150 νέοι για κάθε 100 Job‐Makers, με το λόγο να ισούται με 1,7. Ακόμα, ο υψηλός πληθωρισμός είχε εκτιναχθεί σχεδόν στο 10% με την ανεργία των νέων να είναι 33%. Όλα αυτά οδήγησαν στην “Αραβική Άνοιξη”.
Η διάμεση ηλικία στην Ελλάδα είναι 45,5 (καταλαμβάνοντας την 5η θέση σε ένα σύνολο 183 χωρών) (UN, 2019). Η μεσαία τάξη, που κινεί τα νήματα σε όλες τις αστικές δημοκρατίες, δεν ενεργοποιήθηκε από την όλη αναταραχή του Δεκέμβρη στην ελληνική κοινωνία λόγω της «ηλικιακής αρτηριοσκλήρυνσης». Απέδειξε για άλλη μια φορά ότι προτιμά την ισορροπία, εξ ου και ο επόμενος πρωθυπουργός ήταν ο Γεώργιος Παπανδρέου από την παράταξη του ΠΑΣΟΚ. Τα μνημονιακά χρόνια που ακολούθησαν οι ακροδεξιές φωνές εντάθηκαν, η κοινωνική και η οικονομική ανισότητα μεγενθύθηκαν και η εργασία υποβαθμίστηκε, όμως δεν άνοιξε ρουθούνι.
Το βασικό γνώρισμα του ριζοσπαστισμού[1] της κρίσης ήταν η αμφισβήτηση της οικονομικής χρεοκοπίας, αρνηθηκε να παραδεχτεί την κατάσταση της ακραίας δημοσιονομικής διακινδύνευσης, και ενσωμάτωσε ένα ρηχό αντι-κλεπτοκρατικό και αναδιανεμητικό λόγο εν μέσω ερειπίων (Σεβαστάκης, 2016). Η μεγαλύτερη στιγμή του δημοκρατισμού (δηλαδή η κυρίαρχη πολιτική φαντασμαγορία καθ΄όλη την αντιμνημονιακή φάση) δεν ήταν στις πλατείες του 2011, αλλά στο δημοψήφισμα του 2015· όμως, δεν είχε κανένα πολιτικό περιεχόμενο και η μετατροπή του Όχι σε Ναι, προσέβαλε με τον πιο απότομο τρόπο το πεδίο προσδοκιών που καλλιέργησε την ένθερμη, πολεμικό-αγωνιστική στιγμή της άρνησης (Σεβαστάκης, 2016).
Μπορεί ο Φίσερ να ζωγραφίζει το πορτρέτο ιδεολογικής μιζέριας μας, η Αριστερά να αδυνατεί να φανταστεί ένα μέλλον χωρίς καπιταλισμό, η ριζοσπαστική δημογραφία να προαπαιτεί μια μεγάλη ηλικιακή μάζα νέων άνεργων και η ελληνική μεσαία τάξη να στρέφεται στο λαϊκισμό, όμως η εξέγερση του Δεκέμβρη άφησε παρακαταθήκη ένα πλήθος χώρων και πρακτικών. Η καταστολή της εξέγερσης δεν σηματοδοτεί το τέλος και το πιο σημαντικό είναι, τελικά, να μπορέσουμε να φανταστούμε ένα καλύτερο μέλλον και να το διεκδικησουμε· μόνο έτσι θα βρεθούν οι πιθανότητες με το μέρος μας.
«Θα ‘ρθει καιρός που θ’ αλλάξουν τα πράγματα. Να το θυμάσαι Μαρία.
Θυμάσαι Μαρία στα διαλείμματα εκείνο το παιχνίδι
που τρέχαμε κρατώντας τη σκυτάλη
-μη βλέπεις εμένα – μην κλαις. Εσύ είσαι η ελπίδα
άκου, θα ‘ρθει καιρός
που τα παιδιά θα διαλέγουν γονιούς
δε θα βγαίνουν στην τύχη
δεν θα υπάρχουν πόρτες κλειστές
με γερμένους απ’ έξω
και τη δουλειά
θα τη διαλέγουμε
δε θα ‘μαστε άλογα να μας κοιτάνε στα δόντια.
Οι άνθρωποι – σκέψου! – θα μιλάνε με χρώματα
κι άλλοι με νότες
Να φυλάξεις μοναχά
σε μια μεγάλη φιάλη με νερό
λέξεις κι έννοιες σαν κι αυτές
απροσάρμοστοι-καταπίεση-μοναξιά-τιμή-κέρδος-εξευτελισμός
για το μάθημα της ιστορίας.
Είναι Μαρία – δε θέλω να λέω ψέματα –
δύσκολοι καιροί.
Και θάρθουνε κι άλλοι.
Δεν ξέρω – μην περιμένεις κι από μένα πολλά –
τόσα έζησα τόσα έμαθα τόσα λέω
κι απ’ όσα διάβασα ένα κρατάω καλά:
“Σημασία έχει να παραμένεις άνθρωπος”.
Θα την αλλάξουμε τη ζωή!
Παρ’ όλα αυτά Μαρία»
Κατερίνα Γώγου
[1] Ο ριζοσπαστισμός είναι υπέρ της δημοκρατίας αλλά κατά της φιλελεύθερης δημοκρατίας, με την έννοια ότι δέχεται την λαϊκή κυριαρχία και τον κανόνα της πλειοψηφίας, αλλα΄είναι αντίθετος με συγκεκριμένα φιλελεύθερα στοιχεία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- 6 Δεκέμβρη 2008: 12 χρόνια από την δολοφονία του 15χρονου Αλέξη Γρηγορόπουλου, Agonaskritis, Διαθέσιμο εδώ
- Remembering the 6th of december, greece … and beyond: For Alexandros Grigoropoulos, Autonomies, Διαθέσιμο εδώ
- Μυθολογία μιας Εξέγερσης: Πώς να κρυφτείς απ’ τα παιδιά., Ελευθεροτυπία, Διαθέσιμο εδώ
- Φίσερ, Μ. (2015). Καπιταλιστικός ρεαλισμός: Υπάρχει άραγε εναλλακτική. Εκδότης FUTURA.
- «Κάτι έχει γίνει, μυρίζει μπαρούτι η ατμόσφαιρα»: Ένα χρονικό βίας στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 2008, Lifo, Διαθέσιμο εδώ
- Μαρκαντά, Ρ. (2015). Βία, Εξουσία και Χώρος: Ζητήματα Εξέγερσης. Η περίπτωση του Δεκέμβρη 2008. Μεταπτυχιακή Εργασία. ΕΜΠ, Σχ. Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.
- Munro, D., & Zeisberger, C. (2011), Demographics: the ratio of revolution. Διαθέσιμο εδώ
- Τι απέγινε ο Δεκέμβρης του 2008;, Protagon, Διαθέσιμο εδώ
- Psimitis, M. (2011). Collective identities versus social exclusion: The December 2008 Greek youth movement. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 136, 111-133.
- Political protests have become more widespread and more frequent, The Economist, Διαθέσιμο εδώ
- As riots continue, Greece faces mounting political crisis, The New York Times, Διαθέσιμο εδώ
- Human Development Reports: Statistical Data Tables 7-15, UN, Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 3/12/2021.
- Σεβαστάκης, Ν. (2016). Φαντάσματα του καιρού μας (No. IKEEBOOK-2017-049). Πόλις.
