Της Αριστονίκης Ντάλντα,
Η σλαβική λαογραφία είναι κυρίαρχη στη ρωσική κοινωνία, όπου οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από το κοινωνικό στρώμα που ανήκουν, μεταφέρουν τις παραδόσεις με συνέπεια από γενιά σε γενιά. Οι λαογραφικές συλλογές του Alexander Nikolaevich Afanasyev, με επιρροές από το κίνημα του Ρομαντισμού, συλλέχθηκαν κατά τον 19ο αιώνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το παραμύθι της Baba Yaga. Από την προχριστιανική εποχή στη Ρωσία, άλλοτε ταυτίζεται με μια μεγάλη σε ηλικία κακιά μάγισσα και άλλοτε με μια σοφή θεά. Σε πολλές περιπτώσεις στο πρόσωπό της συγκεντρώνονταν διαφορετικές θεότητες με μαγικές ικανότητες. Είναι ένας χαρακτήρας συνδεδεμένος με τον θάνατο και την ίδια στιγμή με τη γονιμότητα.
Η ετυμολογία του ονόματος της Baba Yaga δεν είναι τυχαία. Πιθανόν είναι μια περιγραφή τρομακτικής και ηλικιωμένης γυναίκας. Η λέξη Baba στην παραδοσιακή ρωσική κουλτούρα σήμαινε μια παντρεμένη γυναίκα αρκετά μεγάλη, ώστε να μπορεί να κάνει παιδιά. Στη σύγχρονη εποχή, όμως, υποδηλώνει τη χαμηλή κοινωνική τάξη ή τη μη ελκυστική εμφάνιση και τη μεγάλη ηλικία. Η λέξη Yaga δεν είναι τόσο εύκολο να προσδιοριστεί. Αν και οι απόψεις διίστανται, πιθανόν συσχετίζεται με την ιππασία, σύμφωνα με το ρωσικό ρήμα ιππεύω, ή τη γερμανική λέξη κυνηγός. Εναλλακτικά, ίσως σχετίζεται με λέξεις που έχουν σχέση με το ανατριχιαστικό ή το τρομακτικό. Κάποιες από τις ρίζες τους προέρχονται από σλαβικές γλώσσες ή έχουν δυτικές επιρροές, καθώς δεν υπάρχει ακριβής μετάφραση, αλλά περιγραφική αποτύπωση του ονόματος. Επιπλέον, το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις τα αρχικά γράμματα είναι μικρά υπαινίσσεται ότι η Baba Yaga δεν είναι το όνομα ενός ατόμου, αλλά η περιγραφή του.
Η Baba Yaga είναι μια ηλικιωμένη και άσχημη μάγισσα, με πρόσωπο γεμάτο ουλές και μυστήρια τρομακτική εμφάνιση. Μετακινείται μέσα σε ένα γουδί, κρατώντας γουδοχέρι και σκούπα και δημιουργεί μια θύελλα πίσω της, εξαφανίζοντας τα ίχνη της. Στα ταξίδια της συχνά τρώει τις ψυχές που πέθαναν πρόσφατα. Ζει σε μια ξύλινη καλύβα, που περιβάλλεται από έναν φράχτη γεμάτο κρανία ανθρώπων και τα θεμέλιά της στηρίζονται σε μια ή περισσότερες κολώνες που μοιάζουν με πόδια κοτόπουλου. Σε πολλές εκδοχές ζει με τις άλλες δύο ή τρείς αδερφές της, όλες έχοντας το ίδιο όνομα. Είναι ασυνήθιστα ψηλή και το ένα πόδι της παρουσιάζει μια ιδιομορφία, όπως για παράδειγμα έχει χρυσό χρώμα ή είναι πιο κοντό, και έχει σιδερένια δόντια.
Τα θεμέλια της καλύβας, που μοιάζουν με μπούτια κοτόπουλου, έχουν ιδιαίτερη και συμβολική σημασία. Η κότα είναι το πιο εξημερωμένο πτηνό που δεν έχει τη δυνατότητα να πετάξει. Έτσι, η καλύβα της είναι ζωντανή και κινητή, αλλά δε μετακινείται γρήγορα ή πολύ μακριά. Η Baba Yaga μπορεί να τη μετακινήσει με τη φράση: «Σπίτι, σπιτάκι! Γύρισε την πλάτη σου στο δάσος και τη μπροστινή πλευρά σου σε εμένα!». Βρίσκεται είτε στο δάσος είτε σε ένα άδειο χωράφι, που θα μπορούσε να ερμηνευτεί και ως μια σύνδεση με την συγκομιδή και τους σπόρους, ή στην ακτή, που συνδέεται με τη μεταθανάτια ζωή, καθώς η ίδια σε κάποιες ιστορίες θανατώνεται. Η πύλη εισόδου στον χώρο της μπορεί να απαντήσει με ανθρώπινα λόγια. Πολλοί επισκέπτες, που βρίσκουν το σπίτι της στα ταξίδια τους, είτε συναντούν μια φιλόξενη και πρόθυμη να προσφέρει βοήθεια γυναίκα είτε μια επικίνδυνη κακιά μάγισσα που ψάχνει νέα θύματα. Σε αυτή την περίπτωση, οι επισκέπτες μπορεί να ερωτηθούν για το αν έχουν έρθει τυχαία, με τη θέλησή τους, ή με εξαναγκασμό. Μερικά από τα θύματά της δεν καταφέρνει να τα αρπάξει, αν αυτά περάσουν τα σύνορα της Ρωσίας.
Στην πλειονότητα των παραμυθιών, η Baba Yaga εμφανίζεται με διάφορα αντικείμενα που δηλώνουν και τον παραδοσιακό χαρακτήρα της χώρας. Για παράδειγμα, το γουδί και το γουδοχέρι εκφράζουν τα παραδοσιακά εργαλεία του νοικοκυριού με τα οποία οι γυναίκες μαγείρευαν, έσπαγαν φάρμακα ή σιτηρά και δημιουργούσαν χυλό για ψήσιμο. Σε άλλες εκδοχές ανάβει φωτιά στο λουτρό, το οποίο στη Ρωσία μοιάζει με σάουνα, χρησιμοποιώντας ξύλα ή κόκκαλα των θυμάτων της. Στην καλύβα της υπάρχει και μια σόμπα που λειτουργεί ως ένας αγωγός από τον θάνατο στην αναγέννηση, μια αποθήκη των νεκρών ψυχών. Πολλά από τα αντικείμενά της στο σπίτι, όπως οι καθρέφτες, τα μαντήλια και οι κεντημένες πετσέτες, έχουν μαγικές δυνάμεις και μέσα από αυτά δημιουργούνται θάλασσες, ποτάμια και φωτιές.
Ο ρόλος της Baba Yaga σε κάποια παραμύθια είναι αυτός της βασίλισσας των ζώων. Πολλές φορές εμφανίζεται να πλένει τα παιδιά της, βατράχια ή ερπετά, στη σάουνα. Αυτή η εκδοχή θυμίζει αρκετά τις γριές που μιλούν με τα ζώα, είτε είναι στη στεριά, στον ουρανό, ή στη θάλασσα, για να μάθουν αυτά που πρόκειται να συμβούν ή να βρουν κάτι που ψάχνουν. Τα πουλιά, όπως οι χήνες, οι κύκνοι και οι αετοί, είναι και αυτά που μεταφέρουν τις ψυχές στον άλλον κόσμο.
Είναι εντυπωσιακά τα έμφυλα κοινωνικά στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που προβάλλονται μέσα από μια συλλογή παραμυθιών του 19ου αιώνα. Σε μια κοινωνική προσέγγιση του παραμυθιού, σύμφωνα με τους Hutton και Gaskill, οι μάγισσες εκφράζουν μια δυαδική αντίθεση ανάμεσα στη μέρα και τη νύχτα, στο σκοτάδι και στο φως και στο καλό και το κακό. Η μαγεία αποδίδεται στις γυναίκες λόγω των στερεοτύπων και των δεισιδαιμονιών της εποχής ως κάτι προσβλητικό. Η «αδύναμη» φύση τους είναι ο λόγος που είναι επιρρεπείς στον πειρασμό του Σατανά.
Τελικά, το τι εκφράζεται μέσα από τα παραμύθια για τον χαρακτήρα της Baba Yaga δε μπορεί να προσδιοριστεί με μια απλή απάντηση. Κατά την παλαιολιθική εποχή, ήταν η προστάτιδα θεά των κοπαδιών και των βοσκών, των αλόγων, των αγροτών και της γεωργίας. Από μια θεότητα, μεταμορφώνεται σε μια κακιά μάγισσα κατά τον Μεσαίωνα. Η μητρότητα, ο γάμος, η οικογένεια, η εκπαίδευση, η δύναμη και οι υποχρεώσεις μιας γυναίκας ως προς το νοικοκυριό της είναι μερικά από τα θέματα που θίγονται στις διαφορετικές πλοκές των παραμυθιών.
Παρότι χρονικά ο κόσμος απέχει δύο αιώνες από την συλλογή του Afanasyev, όλα όσα γράφονται σε διαφορετικές εκδοχές για τον χαρακτήρα της Baba Yaga δηλώνουν την οπτική κυρίως της αγροτικής Ρωσίας για τον ρόλο των γυναικών. Η κοινωνία πάντως μέχρι σήμερα αποδεικνύει πως δεν είναι ακόμη έτοιμη και ικανή να ξεπεράσει όλα αυτά τα θέματα που για αιώνες ενισχύουν την άνιση αντιμετώπισή τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Clifford, M. (2017), The Enduring Allure of Baba Yaga, an Ancient Swamp Witch Who Loves to Eat People. Από την ιστοσελίδα vice.com, διαθέσιμο εδώ.
- Farima, Μ. (2018), Beyond The Trap Of Performativity: Resignification And Disidentification Of Baba Yaga. Gothenburg: University of Gothenburg, . Διαθέσιμο εδώ.
- Forrester, S. E. S., Goscilo, H., Zipes, J. (2013), Baba Yaga: The Wild Witch of the East in Russian Fairy Tales, Sibelan Forrester, Jackson: University Press of Mississippi.
- Λήμμα “Baba Yaga” (2020). Από την ιστοσελίδα Britannica, . Διαθέσιμο εδώ.
