Της Βάσως Σοφάνη,
Ο Αριστοτέλης, αν και χαρακτηρίζεται αρκετά πρακτικός ως φιλόσοφος, σημαντικό μέρος του έργου του αποτελεί η Αριστοτελική Ηθική, η οποία απαρτίζεται από τα «Ηθικά Νικομάχεια», τα «Ηθικά Ευδήμεια» και τα «Ηθικά Μεγάλα». Μείζον εκ’ τούτων είναι τα «Ηθικά Νικομάχεια», στα οποία ο Αριστοτέλης αναλύει και διερευνά τις ηθικές αρετές, οι οποίες συνίστανται σε δύο ειδών αρετές, τις ηθικές και τις διανοητικές. Παρατηρείται ότι στα «Ηθικά Νικομάχεια», τα οποία θα μας απασχολήσουν κατά κόρον, ο φιλόσοφος παρατηρείται να δείχνει περισσότερο ενδιαφέρον προς το πρόσωπο των ηθικών αρετών, χωρίς αυτό να υπονοεί ότι οι διανοητικές είναι λιγότερες σε νόημα. Ο λόγος που οι ηθικές αρετές του αποτραβούν μείζον ενδιαφέρον είναι ίσως εξαιτίας του γεγονότος ότι βασίζονται στον Λόγο, διαθέτοντας πρακτική εφαρμογή.
Σε αυτό το σημείο, χρήσιμο είναι να αναφερθεί είναι ότι η ψυχή χωρίζεται σε δύο μέρη: τον λόγον ἔχων, ή αλλιώς το έλλογο, το οποίο αξιολογεί και αιτιολογεί το ό,τι κάνει, και το ἄλογον. Το δεύτερο έχει δύο μικρότερά τμήματα, το πρώτο είναι το θρεπτικόν, που σχετίζεται με τις βιολογικές και φυσικές ανάγκες, όπως η πείνα, η δίψα, η αναπνοή, και είναι κοινό σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Το δεύτερο μέρος είναι το ἐπιθυμητικόν, το οποίο μετέχει στον λόγο, σε αντίθεση με το θρεπτικόν, στο σημείο να καταφέρνει να μετέχει με τινά τρόπο στον λόγο, ώστε να καταφέρνει να τον υπακούει και να τον πειθαρχεί.
Στα «Ηθικά Νικομάχεια», ο Αριστοτέλης αναφέρει πως η αρετή διαθέτει διττότητα και έτσι αποτελείται από το διανοητικό και από το ηθικό κομμάτι. Άπτεται του ζητήματος ότι η έννοια του ηθικού στον Αριστοτέλη χρησιμοποιείται μόνο για ένα μέρος της ψυχής και όχι με τη σημερινή γενικότητα (morality). Παραδείγματα ηθικών αρετών είναι η τιμιότητα, η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη, ενώ διανοητικών η σοφία και η φρόνηση. Χαρακτηριστικό αυτών είναι ότι οι διανοητικές κτώνται μέσω της διδασκαλίας και της εμπειρίας, ενώ οι ηθικές με τη συνήθεια (ἕξις). Ο διαχωρισμός αυτός, όμως, άπτεται μίας αβεβαιότητας. Πρώτον, και οι διανοητικές αρετές χρειάζονται τη συνήθεια, λόγου χάριν η απόκτηση ιατρικής γνώσης από έναν γιατρό, έστω αν η ιατρική μπορεί να αποτελέσει αρετή, απαιτεί την απόκτηση μίας διανοητικής ικανότητας-δεξιότητας μέσω σταθερής συστηματικής εξάσκησης. Επιπλέον, η εκπαίδευση δεν αφορά μόνο τις διανοητικές αρετές, καθώς και οι ηθικές αρετές προϋποθέτουν την παίδευση του ανθρώπου από τους γονείς και την πολιτεία. Μπορεί η διδασκαλεία να μην είναι η ίδια σε αυτές τις δύο περιπτώσεις, αλλά δεν παύει να είναι αναγκαία και στις δύο. Η ασαφής αυτή σχέση τους δεν σταματά εδώ και γίνεται πιο πολύπλοκη. Στη συνέχεια του έργου, γίνεται φανερό πως για να αποκτήσουμε κάποιες ηθικές αρετές, θα πρέπει πρώτα να διαθέτουμε κάποιες διανοητικές, ενώ το ίδιο συμβαίνει και αντιστρόφως.
Τέλος, ιδιαίτερα ενδιαφέρον κομμάτι ενασχόλησης των ηθικών αρετών, είναι εκείνο που αφορά τους τρεις βασικούς τρόπους που μπορούμε να κοιτάξουμε τις αρετές του επιθυμητικού μέρους. Σε πρώτο επίπεδο, οι άνθρωποι διαθέτουν κάθε φορά από τη φύση τους κάποια χαρακτηριστικά στο να αποκτήσουν ή όχι μία ηθική αρετή. Για τον Αριστοτέλη, για παράδειγμα, είναι απίθανο να συναντήσουμε ανθρώπους που δεν έχουν τάσεις προς την ηδονή. Φυσικά, δεν αφορά όλους με τον ίδιο τρόπο, αλλά τους αφορά με τινά τρόπο. Το να επαινέσεις, βέβαια, κάποιον για τα χαρακτηριστικά που διαθέτει εκ φύσεως είναι ανόητο, καθώς έτσι γεννήθηκε και επομένως, δεν κόπιασε για κάτι. Ωστόσο, η μελέτη και η γνώση της φύσης του ανθρώπου δεν είναι ασήμαντη και αποτελεί μέρος των φυσικών αρετών. Σε δευτερεύον επίπεδο, η αρετή δύναται να αποτελεί μέρος συνήθειας, δηλαδή να είναι εθιστή. Η εθιστή αρετή αφορά κυρίως τη διαδικασία της εκπαίδευσης και αποκτάται με συνεχή επανάληψη μίας συμπεριφοράς υπό την επίβλεψη του διδασκάλου, μιμούμενοι όσα διδάσκονται. Όταν μιλάμε για μίμηση, εννοούμε την κατάσταση, λόγου χάριν, ότι γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις κατ’ επανάληψη, αποκτώντας μία σταθερή σχέση με την ηδονή. Σε τρίτο επίπεδο, βρίσκονται οι αρετές εκείνες οι οποίες αποκτώνται από το υποκείμενο καθαρά μέσω αρεσκείας. Επομένως, γνωρίζει κάνεις γιατί τις επιλέγει και ονομάζονται κύριες αρετές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κόντος, Π. (2018). ΤΑ ΔΥΟ ΕΥ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ, Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗ .
- Τσιτσοπούλου, Σ. Β. (2013). Οι Ηθικές Αρετές του Αριστοτέλη (No. GRI-2013-10485). Aristotle University of Thessaloniki.
- Πιλάτου, Μ. Π. (2017). Ηθική αρετή και χαρακτήρες στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη (No. GRI-2017-20758). Aristotle University of Thessaloniki.
