Του Θανάση Κουκόπουλου,
13ος αιώνας: Ο ρωσικός λαός δεν είναι ενωμένος σε μία ενιαία κρατική οντότητα, αλλά διασπασμένος σε πολλές μικρές ηγεμονίες. Κίνδυνοι εγκυμονούν από παντού. Από τα δυτικά, οι Γερμανοί Τεύτονες Ιππότες και οι Λιθουανοί ψάχνουν αφορμές να εισβάλλουν στα ρωσικά εδάφη. Από τον βορρά, οι Σουηδοί ανυπομονούν να αρπάξουν και αυτοί τη λεία τους. Από τα ανατολικά ένας νέος τρομερός αντίπαλος κάνει την εμφάνισή του στις αρχές του αιώνα: οι Μογγόλοι. Έχοντας ενοποιηθεί από τον Genghis Khan, οι μογγολικές φυλές εξαπλώνονται ταχύτατα σε όλη την Ασία και αρχίζουν να επιδίδονται σε έναν ανελέητο ληστρικό πόλεμο, σκορπώντας τον όλεθρο στο πέρασμά τους.
Στην περίπτωση των ρωσικών εδαφών, αν και λεηλατούν πόλεις-ορόσημα της ρωσικής ιστορίας, με σημαντικότερη το Κίεβο, από θαύμα δεν καταλαμβάνουν το ισχυρό Νόβγκοροντ. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι ρωσικές ηγεμονίες υπέστησαν τις πιο βαριές συνέπειες της μογγολικής εξάπλωσης. Για δεκαετίες ολόκληρες, οι Μογγόλοι απαιτούν βαρύτατη φορολογία υποτέλειας και πολλές φορές κατακαίουν και καταστρέφουν χωριά και πόλεις, αφανίζοντας τον ρωσικό πληθυσμό. Με τη διάσπαση της αρχικής τεράστιας μογγολικής αυτοκρατορίας, οι Τάταροι (όπως λέγονται αλλιώς οι Μογγόλοι που αναμείχθηκαν με τα υπολείμματα ντόπιων φυλών) εδραιώνονται στις νότιες ρωσικές στέπες, σε μία έκταση που θα μείνει γνωστή ως «Χανάτο της Χρυσής Ορδής» και θα αποτελεί το ορμητήριό τους για τις μετέπειτα επιδρομές τους.
Κατά τη διάρκεια αυτής της πολυτάραχης εποχής και, πιο συγκεκριμένα, στις 30 Μαΐου 1220 (κατά άλλους το 1221) στο Pereslavl γεννήθηκε ο Alexander Nevsky (Αλέξανδρος Νιέφσκυ). Ο πατέρας του, Yaroslav Vsevolodovich, τον ανακήρυξε σε ηλικία τεσσάρων ετών «πολεμιστή» και σε ηλικία 10 ετών παραχώρησε τη λεγόμενη «Δημοκρατία του Νόβγκοροντ» σε αυτόν και τον τότε εντεκάχρονο αδελφό του, Θεόδωρο, αφού προηγουμένως είχε κυριαρχήσει επί των αντιπάλων του. Ωστόσο, δύο χρόνια αργότερα ο Θεόδωρος πέθανε από βαριά ασθένεια και ο Αλέξανδρος είχε πλέον τον πρώτο λόγο στη διακυβέρνηση του Νόβγκοροντ, χωρίς όμως να κατέχει και απόλυτη εξουσία, λόγω της φύσης του πολιτειακού καθεστώτος της ηγεμονίας.
Από νεαρή ηλικία διακρινόταν για τη σύνεση και τη φρόνησή του. Οι κάτοικοι τον είχαν αναγάγει σε πραγματικό ήρωα και προσέτρεχαν σε αυτόν για συμβουλές. Ιδιαίτερη κλίση επέδειξε και στη χριστιανική ζωή. Επιπλέον, από νεαρή ηλικία φάνηκαν και οι πολεμικές του δεξιότητες, αφού απέκρουε μικρές ληστρικές επιδρομές των Λιθουανών. Σύντομα θα καλούνταν να ξεδιπλώσει αυτό το ταλέντο του και σε ανοιχτό πεδίο μάχης.
Το 1239 Γερμανοί και Σουηδοί σύνηψαν συμφωνία για διχοτόμηση και διανομή των ρωσικών εδαφών. Ο Βασιλιάς της Σουηδίας Ερρίκος ΙΑ΄ ο «Τραυλός και Κουτσός» με τις ευλογίες του Πάπα Γρηγορίου ΙΑ΄ έστειλε τον γαμπρό του, πρίγκιπα Birger, να εισβάλει στα ρωσικά εδάφη. Όπως ήταν φυσικό, η όλη εκστρατεία «επενδύθηκε» με έναν «μανδύα ιερού πολέμου» κατά των «σχισματικών» Ρώσων. Το σχέδιο του Birger ήταν να εξασφαλίσει την περιοχή της Ingria και έπειτα να καταλάβει την περιοχή γύρω από τη λίμνη Ladoga. Ο Αλέξανδρος κινήθηκε ταχύτατα και συνάντησε τα σουηδικά στρατεύματα στη συμβολή των ποταμών Izhora και Neva. Συνειδητοποιώντας το μεγάλο πλεονέκτημα που είχε, δεδομένου ότι οι αντίπαλοι είχαν στρατοπεδεύσει και αγκυροβολήσει τα πλοία τους στη συμβολή των δύο ποταμών, τοποθέτησε το ιππικό του στο κέντρο και στα δυτικά, ενώ το πεζικό του στα ανατολικά.
Στόχος του ήταν να εγκλωβίσει τους Σουηδούς, μπλοκάροντας την οδό διαφυγής τους προς τα ανατολικά και να τους «πνίξει» στον ποταμό Neva. Το ηθικό των Ρώσων, μάλιστα, απογειώθηκε, όταν το βράδυ πριν από την επίθεση ο Αλέξανδρος είδε σε όραμα τους πολύ δημοφιλείς Αγίους Boris και Gleb. Ο Nevsky επιτέθηκε κατά τα μεσάνυχτα της 15ης Ιουλίου 1240. Το σχέδιο πέτυχε. Οι Σουηδοί αδράνησαν. Ελάχιστοι γλύτωσαν από την καταστροφή, ενώ το σύνολο του σουηδικού στόλου κάηκε. Η νίκη του Αλεξάνδρου ήταν μεγαλειώδης. Αξίζει να σημειωθεί ότι, λόγω αυτής της νίκης, έλαβε το προσωνύμιο «Νιέφσκυ» (Невский/Nevsky=του Νιέβα).
Ωστόσο, μετά από τη μάχη, τον Νοέμβριο του 1240, η φθονερή αριστοκρατία (οι γνωστοί Βογιάροι), η οποία έβλεπε με καχυποψία την άνοδο της δημοτικότητας του Αλεξάνδρου, προέβη στην καθαίρεσή του και όρισε να εξοριστεί. Όμως, η πατρίδα τον κάλεσε ξανά, όταν οι Τεύτονες ιππότες άρχισαν να απειλούν ευθέως την επικράτεια του Νόβγκοροντ. Έχοντας καταλάβει και ισοπεδώσει την πόλη του Pskov, οι Τεύτονες πραγματοποιούσαν ληστρικές επιδρομές γύρω από την ένδοξη μεσαιωνική ρωσική πόλη. Την άνοιξη του 1241, ο Αλέξανδρος επέστρεψε έπειτα από σχετική παράκληση των Βογιάρων και του ρωσικού λαού στα καθήκοντά του. Μετά από λυσσαλέες μάχες, ο ρωσικός στρατός ανακατέλαβε την πόλη του Pskov. Όμως, οι Τεύτονες Ιππότες ανασυντάχθηκαν και με ένα ανανεωμένο και πανίσχυρο στράτευμα, με επικεφαλής τον αήττητο ως τότε Hermann von Buxhövden, αποφάσισαν να δώσουν ένα «γερό μάθημα» στους «σχισματικούς» Ρώσους.
Οι δύο αντίπαλες παρατάξεις συναντήθηκαν στην παγωμένη λίμνη Peipus στις 5 Απριλίου 1242. Ο Αλέξανδρος χώρισε το στράτευμα σε τρία μέρη. Το κεντρικό, που αποτελούνταν από την πλειοψηφία των πολεμιστών του, ήταν προορισμένο να παρασύρει τους Γερμανούς στην παγωμένη επιφάνεια της λίμνης, ώστε εκείνη να μην μπορέσει να αντέξει το βάρος και την πίεση των αλόγων και ο εχθρός να πνιγεί. Το σχέδιο εφαρμόστηκε κατά γράμμα και το ιππικό των Τευτόνων αποδεκατίστηκε. Οι δε εναπομείναντες εχθροί βρήκαν τραγικό θάνατο, όταν έσπασαν οι πάγοι της λίμνης. Για τον λόγο αυτό, η σύγκρουση ονομάστηκε και «Μάχη των Πάγων».
Βλέποντας την ορμή, τη δύναμη, αλλά και τη «δίψα» των ταταρικών ορδών για σφαγή και λεηλασία, ο Αλέξανδρος, με δύο ακόμη μέτωπα ανοικτά, προτίμησε να χειριστεί διπλωματικά την κατάσταση. Επιπλέον, θεωρούσε ότι οι καθολικοί Σουηδοί και Γερμανοί αποτελούσαν μεγαλύτερη απειλή από τους Μογγόλους για τους ορθόδοξους Ρώσους και εναντιωνόταν σθεναρά στην προπαγάνδα των ιεραποστόλων που έστειλε ο Πάπας Ιννοκέντιος ΣΤ΄. Έτσι, πλήρωνε όλους τους φόρους υποτέλειας προς τους Χάνους κι επικύρωνε τη φιλία μαζί τους μέσω της αποστολής πρεσβειών. Παράλληλα, συνιστούσε στους Ρώσους να μην εξεγείρονται κατά των Τατάρων. Ήταν δουλοπρεπής; Το μόνο σίγουρο είναι ότι δεν υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες για την αποτίναξη του ταταρικού ζυγού εκείνη την περίοδο. Η τακτική αυτή του Nevsky ήταν «το μη χείρον βέλτιστον». Το 1251 ο Ανδρέας, ηγεμόνας του Vladimir, συμμαχώντας με τους Σουηδούς, εξεγέρθηκε κατά του Μεγάλου Χαν. Ο Nevsky, «μυρίζοντας» παπική ανάμειξη και τρομερά αντίποινα από πλευράς Τατάρων, πρότεινε στον Μεγάλο Χαν να συντρίψει τον Ανδρέα και έσπευσε να δηλώσει εκ νέου την υποταγή του στη μογγολική εξουσία. Πράγματι, οι Μόγγολοι κατατρόπωσαν τον στασιαστή στη γενέτειρα του Nevsky. Το δε 1259, ο τελευταίος κατέπνιξε ολόκληρη εξέγερση Ρώσων κατά των Τατάρων.
Στα άλλα μέτωπα, το 1256 εξεδίωξε νέο σκανδιναβικό συνασπισμό πέραν των ρωσικών εδαφών, φτάνοντας μέχρι και τη σημερινή Φινλανδία. Αυτές οι ενέργειες του Alexander Nevsky αποδείχθηκαν σωτήριες για τον ρωσικό λαό.
Στις 14 Νοεμβρίου 1263, επιστρέφοντας από το Σαράι και αφού πρώτα εκάρη μοναχός, με το όνομα Αλέξιος, απεβίωσε στην πόλη Gorodets, στις όχθες του ποταμού Βόλγα σε ηλικία μόλις 43 ετών. Ήταν εμφανές ότι οι πολυετείς και κοπιώδεις αγώνες κατέβαλαν σωματικά τον μεγάλο αυτόν ηγέτη, ο οποίος ετάφη με τιμές στην πόλη του Vladimir.
Αναμφισβήτητα, εκτός από εθνικός ήρωας θεωρήθηκε, αμέσως μετά τον θάνατό του, Άγιος. Έτσι, η Εκκλησία τον κατέταξε και επίσημα στις αγιολογικές δέλτους της. Η μνήμη του τιμάται στις 23 Νοεμβρίου και στις 30 Αυγούστου. Το 1725, η Τσαρίνα Αικατερίνη Β΄ η Μεγάλη θέσπισε το παράσημο ανδρείας “Alexander Nevsky”, το οποίο καταργήθηκε από τους Μπολσεβίκους, αλλά επαναφέρθηκε από τον Joseph Stalin για την τιμή των ηρώων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που αγωνίστηκαν κατά των Ναζί. Μάλιστα, το 1938 γυρίστηκε και μία σχετική ταινία σε σκηνοθεσία του κορυφαίου σοβιετικού σκηνοθέτη Sergei Eisenstein. Τέλος, το 2008 σε ψηφοφορία που διεξήγαγε το κρατικό τηλεοπτικό κανάλι της Ρωσίας και στην οποία συμμετείχαν συνολικά 50.000.000 Ρώσοι, ο Alexander Nevsky αναδείχτηκε ως ο σπουδαιότερος Ρώσος όλων των εποχών. Η κληρονομιά του είναι το δίχως άλλο ανεξίτηλη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Καρύκας, Παντελής (2017), «Η μάχη των πάγων: Ο Αλέξανδρος Νιέφσκι νικά τους σταυροφόρους στη λίμνη Πέιπους», Στρατιωτική Ιστορία (τεύχος 243), Αθήνα: Εκδ. Περισκόπιο
- Κωνσταντινίδης, Ησαΐας (2015), «Αλέξανδρος Νιέφσκι: Ο ιππότης που έσωσε τη Ρωσία», Στρατιωτική Ιστορία (τεύχος 219), Αθήνα: Εκδ. Περισκόπιο
- Μακάριος, Σιμωνοπετρίτης (2005), Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας-Νοέμβριος, τόμος 3ος, Αθήνα: Εκδ. Ίνδικτος
- Martin, Janet (2006), «Northeastern Russia and the Golden Horde (1246-1359)», στο Perrie M. (επιμ.), The Cambridge History of Russia, τόμος Α΄, Cambridge: Cambridge University Press
