Της Αγγελικής Μανωλάκη,
Αποτελεί κοινή διαπίστωση πως μέσα σε μία ομάδα ατόμων, τα άτομα που την απαρτίζουν έχουν διαφορετική συμπεριφορά από την αντίστοιχή τους εκτός ομάδας. Πολλές φορές μπορεί να μοιάζουν και με τελείως διαφορετικά άτομα σε αυτούς που τους ξέρουν. Το παραπάνω παράξενο φαινόμενο ονομάζεται «ψυχολογία της μάζας» και στο παρακάτω άρθρο θα προσπαθήσουμε να ανακαλύψουμε τις αιτίες αλλά και τις επιπτώσεις του.
Σε μία φυλή ή ομάδα, ως μέλη της, μοιραζόμαστε κοινή ιστορία, πολιτισμό, ήθη, έθιμα και προγόνους. Όλα αυτά μεταλαμπαδεύονται στο άτομο συνειδητά μέσα από την κοινωνία και το σχολείο, αλλά και ασυνείδητα πάλι μέσω της ίδιας κοινωνίας, που αποτελεί μέλος της, παρά τις όποιες ατομικές και πνευματικές διαφορές παρουσιάζουν τα επιμέρους μέλη μίας ομάδας. Για παράδειγμα, ο Γκυστάβ Λε Μπον στο βιβλίο του Ψυχολογία των μαζών αναφέρει πως «μεταξύ ενός διάσημου μαθηματικού και του υποδηματοποιού του μπορεί να υπάρχει μία άβυσσος ως προς την πνευματική συνάφεια, όμως σε ό,τι αφορά τον χαρακτήρα και τις πεποιθήσεις η διαφορά είναι συχνά μηδαμινή ή πολύ ισχνή».
Επομένως, τα μέλη μίας ομάδας διαθέτουν ασυνείδητα αυτές τις κοινές ιδιότητες που αναφέραμε προηγουμένως και οι οποίες εκδηλώνονται μέσα στην ομάδα καθώς το ατομικό στοιχείο υποβαθμίζεται και την θέση του παίρνει το συλλογικό. Έτσι, η μονάδα αποκτά ένα έντονο αίσθημα ισχύος, όταν βρίσκεται ανάμεσα σε ένα πλήθος με κοινές ιδέες και απόψεις, με αποτέλεσμα όλο και πιο πρόθυμα να ενστερνίζεται τις πράξεις της ομάδας, η οποία δίνει την ψευδαίσθηση στα μέλης της πως είναι άμοιρα ευθυνών. Λόγω αυτού ο συγγραφέας θεωρεί πως ο άνθρωπος κατεβαίνει «πολλούς βαθμούς στην κλίμακα του πολιτισμού», καθώς από ένα καλλιεργημένο, ειρηνικό ον που μπορεί να είναι μέσα στην άμορφη μάζα εκφράζει τις πιο βίαιες, επιθετικές ασυνείδητες ορμές του.
Το γεγονός της εξαφάνισης της προσωπικότητας του ατόμου μέσα στην μάζα μελέτησε έντονα και ο «πατέρας της ψυχανάλυσης» Σίγκμουντ Φρόυντ, κυρίως στο βιβλίο του Η ψυχολογία των μαζών και η ανάλυση του εγώ όπου επιβεβαιώνει μέσα από τις έρευνες του πως η μάζα, άρα κατά επέκταση και τα μέλη που την αποτελούν, διακατέχονται από αρχέγονα βίαια, σεξουαλικά και επιθετικά ένστικτα.
Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πως οι αχαλιναγώγητες μάζες μπορούν να οδηγήσουν ακόμα και την πιο παραδειγματική κοινωνία στο χάος και την αναρχία. Αυτό φυσικά μπορεί να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης, καθώς, όπως αναφέρει ο διάσημος ψυχαναλυτής, η μάζα είναι εύπλαστη και μπορεί εύκολα να χειραγωγηθούν οι φόβοι και οι βαθύτερες επιθυμίες των μελών της. Βασισμένοι στις παραδοχές του, πολλοί προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τις μάζες προς ίδιον όφελος με βασικό εκφραστή των μαθητή και ανιψιό του Φρόυντ, Έντουαρντ Μπερνέζ. Αρκετοί τον βλέπουν ως τον θεμελιωτή του κλάδου των δημοσίων σχέσεων και του καταναλωτισμού. Ήταν ο πρώτος που δίδαξε πως «η σύνδεση των προϊόντων μαζικής παραγωγής με ασυνείδητες επιθυμίες, πείθει τον κόσμο να αγοράζει πράγματα που δεν χρειάζεται και να κάνει πράγματα που δεν θέλει».
Με αυτό τον τρόπο γεννήθηκε, λοιπόν, η ιδέα πως εφόσον ικανοποιούνται οι ασυνείδητες επιθυμίες του κόσμου, τότε αυτός θα είναι ευτυχισμένος, υπάκουος και δεν θα έχει λόγο να εξεγείρεται. Και έτσι γεννήθηκε η σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία στην οποία ζούμε από τότε και έχει καταφέρει ασυνείδητα να μας κάνει να πιστεύουμε πως η ευτυχία μας εξαρτάται από το νέο μοντέλο κινητού ή από το αν έχουμε αρκετά χρήματα, για να αγοράζουμε συνέχεια, πιστεύοντας πως η επόμενη αγορά θα μας φέρει πιο κοντά στην ικανοποίηση και την ψυχική ισορροπία, που όλο και απομακρύνεται όμως.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γκυστάβ Λε Μπον, Ψυχολογία των μαζών (απόσπασμα), Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος
- Ο Έντουαρντ Μπερνέζ και η κοινωνία του σήμερα, gsok.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ, wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
