Της Αννίτας Ελισσαίου,
Την προηγούμενη εβδομάδα έγινε γνωστός ο θάνατος του Frederik Willem (FW) de Klerk, του τελευταίου λευκού Προέδρου της Νότιας Αφρικής και πρωταγωνιστή της μετάβασης της χώρας στη δημοκρατία. Ο FW de Klerk, ο οποίος μοιράστηκε το Νόμπελ Ειρήνης το 1993 μαζί με τον Nelson Mandela, αποτελεί μία από τις πιο διάσημες πολιτικές φιγούρες της πρόσφατης ιστορίας της Νότιας Αφρικής, αλλά και μια από τις πιο αμφιλεγόμενες προσωπικότητες.
Απόφοιτος της Νομικής και γόνος οικογένειας γνωστής για την πολιτική της παρουσία, ο De Klerk έγινε μέλος του κόμματος National Party, της κυβέρνησης της λευκής μειοψηφίας που διοικούσε την έγχρωμη πλειοψηφία του αφρικανικού κράτους. Ανήκοντας ο ίδιος στην κατηγορία των βαθιά συντηρητικών πολιτικών, ανέλαβε τη θέση του Υπουργού σε διάφορους τομείς, ακόμα και αυτή του Προέδρου του Συμβουλίου Κρατικής Ασφάλειας, του σώματος που επέβαλε στην κοινωνία τους κανονισμούς του απαρτχάιντ. Υποστηρικτής αυτού του φυλετικού διαχωρισμού, τον οποίο πολλοί σήμερα αποκαλούν έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, για το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του, ο De Klerk έγινε αρχηγός του κόμματος το 1989, και λίγους μήνες αργότερα, αναδείχθηκε Πρόεδρος της χώρας. Σε μια κίνηση, όμως, που εξέπληξε τους πάντες, ο De Klerk προχώρησε σε μια πολιτική που δεν ταίριαζε με τίποτα στην ατζέντα και ιδεολογία του National Party.
Την στιγμή που όλος ο κόσμος περίμενε ο De Klerk να ακολουθήσει την ίδια ακριβώς πολιτική με τον προκάτοχό του, Pieter Willem Botha, ο νέος Πρόεδρος της Νότιας Αφρικής κράτησε διαφορετική στάση απέναντι στα ζητήματα που απασχολούσαν τη χώρα και προκαλούσαν αναταραχές στην κοινωνία της. Μέσα σε ένα κλίμα αυξανόμενων εντάσεων μεταξύ των εθνικών ομάδων του κράτους που απειλούσαν να φτάσουν την κλίμακα εμφυλίου πολέμου, ο De Klerk έκανε σημαντικά βήματα για να βάλει τέλος στη ρατσιστική πολιτική που το κόμμα του είχε προωθήσει. Επέτρεψε πορείες κατά του απαρτχάιντ, νομιμοποίησε κόμματα που αντιπροσώπευαν το αντιρατσιστικό κίνημα και έθεσε ελεύθερους φυλακισμένους ακτιβιστές. Το αποκορύφωμα της μεταστροφής στην πολιτική του De Klerk ήταν η διαταγή του για απελευθέρωση του Nelson Mandela το 1990, μετά από 26 χρόνια φυλάκισης για την αντίστασή του στον φυλετικό διαχωρισμό.
Η απελευθέρωση του Mandela σήμανε ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της Νότιας Αφρικής, και την αρχή του τέλους του απαρτχάιντ. Η περίοδος που ακολούθησε ήταν εξίσου τεταμένη, με εκατοντάδες περιστατικά βίας και από τις δύο κοινότητες. Μετά από δύσκολες διαπραγματεύσεις, όμως, το 1993 υπογράφεται νέο Σύνταγμα, το οποίο έβαζε τέλος στον φυλετικό διαχωρισμό που είχε επιβληθεί το 1948, ανοίγοντας τον δρόμο για την ισότητα και τη δημοκρατία. Για την κίνησή του αυτή, οι De Klerk και Mandela βραβεύτηκαν με το Νόμπελ Ειρήνης την ίδια χρονιά. Το 1994, έναν χρόνο μετά, πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες ελεύθερες, δίκαιες και πολυφυλετικές εκλογές της Νοτίου Αφρικής, οι οποίες ανέδειξαν στην εξουσία τον Nelson Mandela και το κόμμα African National Congress.
Ο De Klerk παρέμεινε στην πολιτική για μερικά χρόνια ακόμα, προτού παραιτηθεί το 1997. Διατήρησε ενεργή παρουσία στα πολιτικά δρώμενα της χώρας τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως ως σχολιαστής των κυβερνήσεων που ακολούθησαν. Οι απόψεις, όμως, για το πρόσωπό του διίστανται, και η ανακοίνωση του θανάτου του έφερε ξανά στο προσκήνιο τον διχασμό της κοινωνίας της Νότιας Αφρικής γύρω από τον πολιτικό που οδήγησε τη χώρα στη δημοκρατία.
Ακροδεξιά μέλη της λευκής μειονότητας και υπέρμαχοι της «λευκής υπεροχής» θεώρησαν τον De Klerk «προδότη» εξαιτίας της πολιτικής του, η οποία δεν εξυπηρετούσε τα δικά τους συμφέροντα. Η μαύρη πλειοψηφία της Νότιας Αφρικής, παρότι αναγνωρίζει τον ρόλο του πρώην Προέδρου στη μετάβαση της χώρας στη δημοκρατία, κρατά επικριτική στάση απέναντι στις πράξεις και τη συμπεριφορά του. Για μερικούς, ο De Klerk δεν έκανε αρκετά για να καταστείλει τη βία που ξέσπασε πριν τις πολυφυλετικές εκλογές του 1994, ενώ η αλλαγή της στάσης του δεν αναιρεί τη συμμετοχή του στο προηγούμενο «εγκληματικό» καθεστώς. Ορισμένοι αναλυτές βρίσκουν την απόφαση του De Klerk για κατάργηση του απαρτχάιντ περισσότερο κερδοσκοπική και λιγότερο ηθική∙ ήταν πιο πολύ συμφέρον, παρά θέληση. Στο τέλος της δεκαετίας του 1980, η Νότια Αφρική ήταν ένα «καζάνι που έβραζε», και η απειλή των διεθνών κυρώσεων έμοιαζε να πλησιάζει όλο και πιο κοντά. Ο De Klerk «αναγκάστηκε» να διαπραγματευθεί με την έγχρωμη κοινότητα, διότι δεν θα είχε άλλη επιλογή.
Η στάση του ίδιου του De Klerk ως προς το απαρτχάιντ έχει προκαλέσει ουκ ολίγες φορές αντιδράσεις. Κριτικοί και ακτιβιστές συμφωνούν πως ο γνωστός πολιτικός δεν έκανε αρκετά για να καταδικάσει τη βιαιότητα και την αγριότητα του φυλετικού διαχωρισμού, καθώς και ότι απέτυχε να αναγνωρίσει πόσο πόνο και θλίψη προκάλεσε. Σε τηλεοπτικές εμφανίσεις του στο παρελθόν, ο De Klerk είχε απορρίψει σχόλια που τον κατηγορούσαν για συμμετοχή σε παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στη διάρκεια της καριέρας του στο National Party. Η νέα γενιά των Νοτιοαφρικάνων, πάντως, φαίνεται να τον θεωρεί υπεύθυνο για το καθεστώς του απαρτχάιντ.
Ο διχασμός που επικρατεί ως προς την προσωπικότητα του De Klerk διαφαίνεται και στις αντιδράσεις στην ανακοίνωση του θανάτου του. Ο Πρόεδρος της χώρας, Cyril Ramaphosa, σε μήνυμά του έκανε λόγο για έναν «θαρραλέο» πολιτικό, που βρήκε το κουράγιο να αντισταθεί στην πολιτική του κόμματός του και να χαράξει πορεία προς τη δημοκρατία. Ο Desmond Tutu, βετεράνος του αγώνα κατά του απαρτχάιντ, επεσήμανε τον σημαντικότατο ρόλο του De Klerk στην ιστορία της χώρας, ενώ ο John Steenhuisen, αρχηγός του συνασπισμού της αντιπολίτευσης Democratic Alliance υπογράμμισε τη συνεισφορά του αποθανόντα στην επίτευξη μιας δίκαιης κοινωνίας. Από την άλλη, ο Julius Malema, πρόεδρος του κόμματος Marxist Economic Freedom Fighters, πήρε θέση λέγοντας ότι ο De Klerk συμμετείχε στη βία και τα εγκλήματα του απαρτχάιντ. Δημόσια πρόσωπα-πρώην θύματα του καθεστώτος, όπως ο ιερέας Michael Lapsley, ήθελαν να δουν τον De Klerk ενώπιον της δικαιοσύνης για τη συμμετοχή του στον φυλετικό διαχωρισμό. Το ίδρυμα Nelson Mandela σε δική του δήλωση μίλησε για την τεράστια συμβολή του De Klerk στη δημοκρατική μετάβαση, αλλά έκανε λόγο για την «άνιση κληρονομιά» του, την οποία ο λαός πρέπει να αναγνωρίσει.
Η απολογία του De Klerk για την παρουσία του στο κόμμα που επέβαλε το απαρτχάιντ ήρθε μετά θάνατον. Σε βίντεο που δημοσιεύθηκε, ο πολιτικός ζητά συγγνώμη για τον πόνο, τη θλίψη και την αδικία που προκάλεσε ο φυλετικός διαχωρισμός. Μερικοί κάνουν λόγο για ειλικρινή μεταμέλεια, άλλοι για μια έσχατη προσπάθεια χειραγώγησης. Ο De Klerk θα μείνει γνωστός ως ο πολιτικός που άνοιξε το δρόμο για την ελευθερία, την ισότητα και τη δημοκρατία στη Νότια Αφρική, αλλά το «αμαυρωμένο» παρελθόν του στο Nationalist Party δύσκολα θα ξεχαστεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- FW de Klerk: South Africa’s last apartheid president dies at 85, BBC News, διαθέσιμο εδώ
- World reacts to death of FW De Klerk, South Africa’s ex-president, Aljazeera, διαθέσιμο εδώ
- South Africa: FW De Klerk’s death raises questions of justice for apartheid crimes, DW, διαθέσιμο εδώ
- South Africa’s last apartheid president leaves complicated legacy, VOA News, διαθέσιμο εδώ
- FW de Klerk, South Africa’s last apartheid leader who freed Nelson Mandela, dies at 85, CNN, διαθέσιμο εδώ
