Της Μαρίας Κελεπούρη,
Ο 19ος αιώνας υπήρξε ο αιώνας των αλλαγών. Η εποχή της επαναστατικής εισόδου της τεχνολογίας στον κόσμο των τεχνών, της εισαγωγής νέων τεχνοτροπιών, της σταδιακής απαγκίστρωσης από τις συμβάσεις της άρχουσας τάξης. Η τέχνη γι’ αυτόν τον αιώνα ήταν το μέσο έκφρασης των επιτακτικών αιτημάτων για ελευθερία και η ισότητα, που η δυναμική τους ήταν τόσο ισχυρή, ώστε να πυροδοτήσουν επαναστάσεις. Ήταν η αποτύπωση της πολυφωνίας και η αφύπνιση για την απομάκρυνση από την επικρατούσα συντηρητική ηθική.
Συγγραφέας και καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στο Northwestern University, ο Στίβεν Άισενμαν έχει επιμεληθεί πλήθος εικαστικών εκθέσεων τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Η ιδέα για την έκδοση του παρόντος βιβλίου αποτελεί προσωπική του σύλληψη, η οποία έγινε πραγματικότητα με τη συμβολή μιας έγκριτης επιστημονικής ομάδας ιστορικών και μελετητών. Η Τέχνη του Δέκατου Ένατου Αιώνα: Μια κριτική ιστορία, που κυκλοφορεί σε πέμπτη έκδοση από τις Εκδόσεις Επίκεντρο, αποτελεί ένα συλλογικό έργο που στόχο δεν έχει απλώς να υποβάλει μια συγκεντρωτική εικόνα των καλλιτεχνικών κινημάτων εκείνου του αιώνα, αλλά ταυτόχρονα να προσφέρει μια σύγχρονη κριτική θεώρηση των φιλοτεχνημάτων του.
Η παρούσα ανθολογία, σε επιμέλεια του Ομότιμου Καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ Μιλτιάδη Παπανικολάου επιχειρεί να αναδείξει επιφανείς και αφανείς δημιουργούς της περιόδου και να συνθέσει μια αντιπροσωπευτική απεικόνιση των έργων τέχνης – πολλά από τα οποία διανθίζουν τα κείμενα – ως άμεση ή έμμεση απόρροια των κοινωνικών, πολιτικών ή πολιτισμικών δεδομένων της εποχής. Εξάλλου, οι σχετικές αναλύσεις αποκαλύπτουν την αλληλεπίδραση των έργων με τη σύγχρονή τους πραγματικότητα, ίσως κάποιες φορές και με το παρελθόν, καθώς και τη συνομιλία τους με άλλες μορφές τέχνης.
Αυτή η διαλογικότητα είναι φανερή ακόμη και στην απόσταση που παρατηρούνταν ανάμεσα στο ένδοξο αρχαίο παρελθόν και στο, απειλούμενο από τη μοναρχία για κάποιους και από την ενδυνάμωση επαναστατικών φωνών για άλλους, παρόν. Ο Κλασικισμός δεν υπήρξε μόνο το έρεισμα της αριστοκρατίας, αλλά και το κριτικό εργαλείο στα χέρια μιας αναδυόμενης επαγγελματικής τάξης, τα χαρακτηριστικά της οποίας «μεταφράστηκαν» εικονικά, όταν η τέχνη έστρεψε το ενδιαφέρον της στο προλεταριάτο. Ο Διαφωτισμός και το κύμα της Γαλλικής Επανάστασης επαναπροσδιόρισαν τους όρους ως προς την ελευθερία της έκφρασης και την ανεξαρτησία του καλλιτέχνη. Ωστόσο, ο ηρωικός κόσμος που αντιπροσώπευαν τα ιστορικά ή τα μυθολογικά πρόσωπα, παρέμενε προσφιλής πηγή έμπνευσης για ζωγράφους, όπως ο Νταβίντ ή ο Ζιροντέ, που αποδείκνυαν την αφοσίωσή τους στην ακρίβεια των κλασικών προτύπων.
Σε ευρωπαϊκές χώρες, όπου ο Κλασικισμός δεν είχε ευδοκιμήσει, καρποφόρησε το συναισθηματικό ξεχείλισμα του Ρομαντισμού, σε συνδυασμό με το στοιχείο του φανταστικού. Όμως, η ιστορική ζωγραφική εξακολουθούσε να κατέχει σημαντική θέση, ακριβώς γιατί υπηρετούσε μία από τις απαιτήσεις του Ρομαντισμού, την αυτοθυσία. Η Τέχνη του Δέκατου Ένατου Αιώνα: Μια κριτική ιστορία δεν αφορά μόνο τις εικαστικές εξελίξεις στη γηραιά ήπειρο, αλλά και τις εκφάνσεις της τέχνης, όπως αυτές αποτυπώθηκαν στην αντίπερα όχθη. Η αποικιοκρατία άσκησε επιρροή στην ερμηνεία της τέχνης, η οποία άλλοτε παρουσίαζε τους αυτόχθονες Αμερικανούς ως προσωποποίηση του γνήσιου και του αγνού κι άλλοτε ως μια πρωτόγονη, άγρια απειλή. Εξάλλου, το ανοίκειο πάντοτε προκαλεί είτε αμηχανία είτε θαυμασμό.
Η διαδοχή των περιόδων σήμαινε και τη διαδοχή των καλλιτεχνικών ρευμάτων. Μαζί με την ζωγραφική, η γλυπτική καθώς και η αρχιτεκτονική ακολουθούσαν το ύφος της εκάστοτε εποχής. Από το γοτθικό ως ένδειξη μιας ενιαίας γερμανικής εθνικής ταυτότητας στην ταχεία ανοικοδόμηση κτιρίων που απαιτούσε η βιομηχανική πρόοδος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των τεχνολογικών αυτών εξελίξεων υπήρξε η φωτογραφία. Μια τεχνητή μορφή του ρεαλισμού που για τους εστέτ αποτέλεσε δείγμα της μαζικότητας, ενώ για κάποιους άλλους μια εναλλακτική πτυχή του Νατουραλισμού. Ως προς τον νεωτερικό της χαρακτήρα πάντως και οι δύο πλευρές θα ήταν σύμφωνες.
Η τέχνη ήταν ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του τεχνητού και του φυσικού πολιτισμού. Τόσο οι ρεαλιστικές όσο και οι αλληγορικές εκφάνσεις της επηρεάζονταν από τις κυρίαρχες και μη κοινωνικές και ιδεολογικές δομές, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσαν σημείο εκκίνησης για συλλογικούς αγώνες. Από τον Ντελακρουά ως τον Κουρμπέ, η τέχνη έδινε μορφή στην ανθρώπινη ψυχή, που πάντα αναζητούσε την ελευθερία. Κάποιες φορές στόχευε στην ανάδειξη της εθνικής ενότητας κι άλλες παρατηρούσε τον καθημερινό βίο σαν ένας flaneur, που πάντα αναζητά τη μοναδικότητα.
Την απλότητα του Ρεαλισμού διαδέχθηκαν τα έντονα χρώματα του Ιμπρεσιονισμού, που προσέδιδαν στην ψευδαίσθηση μια πραγματολογική διάσταση. Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός σύγχρονου τρόπου αντίληψης της τέχνης, τον οποίο ακολούθησαν οι ριζοσπαστικές θεωρήσεις του Βίνσεντ βαν Γκογκ, καταδεικνύοντας με τις αφηρημένες και ίσως παράλογες δημιουργίες του την κατακερματισμένη πραγματικότητα. Άλλωστε, αυτός δεν είναι και ο σκοπός της τέχνης; Η άσκηση μιας εποικοδομητικής κριτικής στα κυρίαρχα στρώματα και η επικοινωνία μεταξύ των δημιουργών και κατ’ επέκταση των ιδεολογιών τους, που αποφέρει την καλλιτεχνική τους ωρίμαση.
Τα κοινωνικά κινήματα και οι αξίες που αναδύονταν ανά εποχή επηρέασαν όχι μόνο την αντίληψη του καλλιτέχνη του 19ου αιώνα, αλλά και την «αναγνωστική πρόσληψη» του θεατή. Έτσι, το παρόν βιβλίο διασχίζει τον χωροχρόνο της Τέχνης, επαναπροσδιορίζοντας με μια σύγχρονη διαλογική χροιά τα ιστορικά γεγονότα και τις απορρέουσες καλλιτεχνικές τάσεις. Καταφέρνει, λοιπόν, να επιβεβαιώσει πως η τέχνη ερμηνεύεται διαφορετικά από τους δημιουργούς της, διαφορετικά από τους ιστορικούς τέχνης και τελικά, ίσως από μια άλλη οπτική γωνία από τους θιασώτες της.
