Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Ο ιστορικός και διπλωμάτης Edward Hallett Carr (1892-1982), μέσα από μια σειρά διαλέξεων που έδωσε στο Trinity College του Πανεπιστημίου του Cambridge από τον Ιανουάριο μέχρι τον Μάρτιο του 1961, έθεσε ένα πολύ απλό, μα συνάμα περίπλοκο ερώτημα: «Τι είναι, τελικά, “Ιστορία”;». Ποιοι και πόσοι είναι οι τρόποι προσέγγισης που έχει ένας ιστορικός επιστήμονας, ποιος είναι ο πλέον ενδεδειγμένος και ποια η αξία της Ιστορίας για τη σύγχρονη εποχή; Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε -έστω αδρομερώς- σε αυτό το ιστοριογραφικό πρόβλημα, το οποίο ταλανίζει την ιστορική επιστήμη από τον 19ο αιώνα, οπότε και η Ιστορία καθιερώθηκε ως επιστήμη και ως επάγγελμα.
Η πιο απλή απάντηση που μπορούμε να δώσουμε είναι η εξής: «Ιστορία σημαίνει έρευνα και μελέτη του παρελθόντος, με σκοπό την ερμηνεία των γεγονότων του τότε μέσω μιας διαρκούς διαλεκτικής σχέσης με το παρόν». Η παραπάνω πρόταση ίσως να ευθυγραμμίζεται με την πεποίθηση του Γερμανού ιστορικού και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου Leopold von Ranke (1795-1886) ότι η Ιστορία πρέπει να αποτυπώνεται αντικειμενικά και οντολογικά, δηλαδή να «απεικονίζεται κάτι όπως πραγματικά είναι» (“wie es eigentlich gewesen ist”), διαχωρίζοντας την υποκειμενική ερμηνεία του ιστορικού από τη γεγονοτολογική αλήθεια. Η Σχολή του Ranke ήθελε τους ιστορικούς επιστήμονες να ασχολούνται αποκλειστικά με πρωτογενές υλικό και απαλλαγμένους από τον υποκειμενισμό. Σε ορισμένο βαθμό, αυτή η προσέγγιση δε διαφέρει από αυτή των θετικιστών, οι οποίοι προκρίνουν την κανονιστική και αυστηρή μεθοδολογία των θετικών έναντι των κοινωνικών επιστημών, όσον αφορά το ιστορικό αντικείμενο. Οι εμπειριστές, με τη σειρά τους, πιστεύουν στον απόλυτο διαχωρισμό υποκειμένου-αντικειμένου, αλλά αναγνωρίζοντας πως κάτι τέτοιο είναι ρεαλιστικά ανεφάρμοστο, αποδέχονται ότι η ερμηνεία του ιστορικού με τη γεγονοτολογία είναι συγκοινωνούντα δοχεία, εφόσον η πρώτη είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την εκπόνηση της ιστορικής αφήγησης.
Και πράγματι, ένας ιστορικός πρέπει να συνδυάζει την κριτική του σκέψη με έναν ερανιστικό τρόπο εργασίας βάσει των προσωπικών του ενδιαφερόντων, επιλέγοντας ποια γεγονότα θα συμπεριλάβει ως ιστορικής σημασίας και ποια όχι, ώστε να δομήσει κατάλληλα την αφήγησή του για τον μελλοντικό αναγνώστη. Φυσικά, αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία διαφορετικών σχολών και τάσεων στην ιστοριογραφική έρευνα, αλλά ακριβώς η αντιπαράθεση διαφορετικών απόψεων και ιδεών μέσα στην ακαδημαϊκή κοινότητα, ο διαβόητος «Λόγος» (“Discourse”), είναι ο τρόπος με τον οποίο προχωρά η Ιστορία.
Δύο από τα κυριότερα ζητήματα που θέτουν οι ιστορικές «σχολές» είναι τα εξής: πώς πρέπει να γράφεται η Ιστορία και ποια πρέπει να είναι η θεματολογία του ιστορικού αντικειμένου. Η «φιλελεύθερη» -και ίσως ρομαντική- οπτική των θεωρητικών της Ιστορίας και η προσκόλλησή τους στη γεγονοτολογία δε μπορεί να οδηγήσει σε συμπεράσματα, χωρίς να υπάρχει μια υποκειμενική τοποθέτηση και ερμηνεία από τον σύγχρονο ιστορικό μελετητή του παρόντος, σύμφωνα με τον Robin George Collingwood. Επιπροσθέτως, χωρίς την υποστήριξη από άλλες βοηθητικές επιστήμες, όπως η Αρχαιολογία, η Νομισματική, η Παλαιογραφία, η Γεωλογία, η Κοινωνιολογία κτλ., η Ιστορία θα παράμενε αθεράπευτα «νεκρή», όπως και απροσπέλαστη, ενώ οι προσπάθειες αποστασιοποίησης από το παρόν και ο ολοκληρωτικός ενστερνισμός του ιστορικού παρελθόντος μάλλον αποδεικνύεται άγονος, καθώς η ιστορική αφήγηση και πάλι θα αποτελεί ένα γλωσσικό υποπροϊόν του σήμερα. Σύμφωνα με τον Carr, άλλωστε, «Ιστορία είναι αυτό που φτιάχνει ο ιστορικός» (“History is what the historian makes”).
Τόσο η φύση όσο και η μελέτη της Ιστορίας απαιτεί τη χρήση διεπιστημονισμού: ο ιστορικός οφείλει να έχει γεωγραφικές γνώσεις, καθώς και μια βαθύτερη γνώση των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών και πολιτικών-πολιτιστικών φαινομένων της εποχής που εξετάζει, ή έστω να έχει την ικανότητα να αφομοιώσει τις πληροφορίες αυτές. Όμως, ιστορικός δεν είναι απαραίτητα αυτός που ξέρει, αλλά αυτός που γνωρίζει πού θα βρει αυτό που ψάχνει, αναλόγως της εξειδίκευσης (αρχαία, ρωμαϊκή, βυζαντινή, νεότερη σύγχρονη) και του είδους Ιστορίας (οικονομική, πολιτική, κοινωνική, διπλωματική κτλ.) που έχει αποφασίσει να καταπιαστεί.
Μπορεί να θεωρείται αδύνατη η «χειρουργική» διχοτόμηση ερμηνείας και γεγονότος, ωστόσο είμαστε σε θέση να προσεγγίσουμε την επιδιωκόμενη αντικειμενικότητα μέσω μιας όσον το δυνατόν ουδέτερης αποτύπωσης της ιστορικής Αλήθειας. Ένας ιστορικός πρέπει να προσπαθεί να μην επηρεάζεται από τα πολιτικοκοινωνικά φαινόμενα της εποχής του, ενώ, αντίθετα, θα πρέπει να λαμβάνει υπόψιν του το έτος δημιουργίας της πηγής που εξετάζει και τις συνθήκες που επικρατούσαν τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, μιας και συνάδελφοί του ίσως αποδειχθούν «αιχμάλωτοι» της ίδιας τους της υποκειμενικότητας, ως απόρροια των προσωπικών τους εμπειριών, απόψεων, και της κοινωνίας μέσα στην οποία μεγάλωσαν.
Καταγραφή της Ιστορίας, όμως, σημαίνει και παρακολούθηση της προόδου, που μέχρι στιγμής είχε μια αρχή (το πέρασμα από την προϊστορία των πρωτόγονων στην ιστορία των οργανωμένων κοινωνιών), μέση, και μάλλον και κάποιο τέλος (βλ. θεωρία του επικείμενου 6ου Αφανισμού Ειδών). Το κεντρικό θέμα της ιστορίας συλλήβδην είναι αυτό της «αλλαγής» και της παρακολούθησης αυτής από τον ιστορικό σε ένα δυναμικό, ανθρωπογενές περιβάλλον, χωρίς ωστόσο αυτή να είναι η μοναδική θεώρηση. Για παράδειγμα, ο ιστορικός Arnold J. Toynbee προκρίνει την κυκλική αντίληψη της Ιστορίας, στην οποία μπορούν να παρατηρηθούν ορισμένα επαναλαμβανόμενα μοτίβα, όπως η άνοδος και η παρακμή των πολιτισμών ανά τους αιώνες.
Όσον αφορά την αξία της Ιστορίας, αυτή εξυπηρετεί δυνητικά πολλές λειτουργίες, καθώς έχει ηθικοπλαστικές και εκπαιδευτικές ιδιότητες. Η συσσωρευμένη γνώση του παρελθόντος μπορεί να καθοδηγήσει τις πράξεις μας στο παρόν, συμβάλλοντας στην ανθρώπινη πρόοδο και στη δημιουργία μιας πολιτιστικής συνέχειας, κάτι που ήθελε και ο Θουκυδίδης για την «Ιστορία» του, ως ένα «κτήμα εις αεί», ένα έργο διαχρονικής αξίας για τις μελλοντικές γενιές. Ωστόσο, η καθοδήγηση στον κυκεώνα της Ιστορίας παρουσιάζει ορισμένες δυσκολίες: οι μανιχαϊστικές αντιλήψεις- όπως δυϊστικές προσεγγίσεις περί απόλυτου «καλού και κακού», «νικητών και ηττημένων», «σωστού και λάθους», «ηθικού και ανήθικου» κτλ., παρερμηνείες, ή ακόμη και διαστρέβλωση της ιστορικής πραγματικότητας, είναι αδύνατο να παραλειφθούν, πόσω μάλλον να αποφευχθούν πλήρως. Η Ιστορία δεν είναι μόνο μια ανθρωπιστική/ανθρωποκεντρική επιστήμη, αλλά και ένα εργαλείο με διττή χρήση, εξυπηρετώντας πολιτικά αφηγήματα και προπαγανδιστικούς σκοπούς.
Ο αρχαίος ιστορικός Πολύβιος μάλλον είχε δίκιο όταν έλεγε ότι «από την Ιστορία μαθαίνουμε πως τίποτα δε συμβαίνει τυχαία, αλλά όλα έχουν τις αιτίες τους». Οι άνθρωποι έχουν την τάση να θέλουν να κατανοήσουν το περιβάλλον τους και να του προσδώσουν ιδιότητες που να εφάπτονται της λογικής. Επομένως, ο ιστορικός είτε δημιουργεί είτε προσπαθεί -βάσει των διαθέσιμων πηγών- να βρει σχέσεις αιτίας-αιτιατού που να έχουν εξηγητική δύναμη, δηλαδή τη δυνατότητα κατανόησης και απάντησης του «γιατί»: Γιατί είμαστε εδώ; Γιατί συνέβη το τάδε συμβάν και γιατί υπό αυτές τις συνθήκες; Γιατί η ανθρωπότητα βαίνει προς αυτήν την κατεύθυνση; Γι’ αυτόν τον λόγο, ο ιστορικός μέσω της εμπάθειας προσπαθεί να προσομοιώσει το πώς ήταν η ζωή την περίοδο που εξετάζει, ώστε να απαντήσει στα ερωτήματα που θέτει. Οι πηγές «μιλούν», όμως ο ιστορικός πρέπει να μπορεί να τις αποκρυπτογραφήσει, να διαβάσει «πίσω από τις λέξεις», αλλά και να καθορίσει την αξιοπιστία τους.
Η Ιστορία είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα της οποίας τη μορφή καθορίζει ο ιστορικός επιστήμονας, συνεπώς, αν δε μπορούμε να την ορίσουμε τελεσίδικα, έχει πραγματικά σημασία; Το μόνο πράγμα για το οποίο μπορούμε να είμαστε σίγουροι, είναι ότι έχει χρηστική και γνωσιακή αξία. Πιστεύω ότι το απόφθεγμα του Ισπανού George Santayana στο βιβλίο του “The Life of Reason” (1905) αναδεικνύει την παραπάνω άποψη: «Ένας λαός που δε γνωρίζει την Ιστορία του, είναι καταδικασμένος να την επαναλάβει». Αισιόδοξο, έτσι δεν είναι;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Carr, Edward Hallett (1961), What is History? , 2nd ed., London: The Penguin Publishing Group
- Arnold, John J. (2000), History: A Very Short Introduction, Oxford University Press
- Kissinger, Henry A. (s.d.), The Meaning of History: Reflections on Spengler, Toynbee, and Kant, διπλωματική εργασία
- Βόγλη, Ελπίδα Κ. (2015), Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός για την επιστήμη και το επάγγελμα του; , Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, e-book από το kallipos.gr, διαθέσιμο ΕΔΩ
