Του Ελευθέριου Ζαμπουλάκη,
Ξεκινώντας να μελετάω και να ερευνώ για το θέμα του σημερινού άρθρου, μού ήρθαν πολλές αναμνήσεις στο μυαλό. Θυμάστε πότε πρωτομάθαμε για τον Εθνικό Διχασμό; Εγώ ακόμη θυμάμαι το κεφάλαιο που υπήρχε στην Ιστορία της Γ΄ Λυκείου, όταν προετοιμαζόμουν για τις Πανελλαδικές Εξετάσεις. Θυμάμαι χαρακτηριστικά τη φωτογραφία που είχε η σελίδα με τον Βενιζέλο και τον Βασιλιά Κωνσταντίνο να κάθονται, με τον Κωνσταντίνο να ποζάρει στην κάμερα, καθώς και τις αμέτρητες ώρες που χρειάστηκε για να «παπαγαλίσω» ένα ολόκληρο, κακογραμμένο, κατά τη γνώμη μου, βιβλίο Ιστορίας.
Σήμερα, λοιπόν, θα ήθελα να αφήσω λίγο τα στομφώδη ακαδημαϊκά λόγια και τις περίεργες ορολογίες που μπερδεύουν τους μαθητές και τους αναγνώστες της Νεότερης Ιστορίας. Ο στόχος που θέτω για το σημερινό άρθρο δεν είναι να σας ενημερώσω μονάχα για τα Νοεμβριανά επεισόδια που σαν σήμερα, στις 18 Νοεμβρίου του 1916, συνέβησαν, αποτελώντας μια μελανή σελίδα για την Ελληνική Ιστορία, αλλά και να σας αποδείξω πως η Νεότερη Ιστορία μπορεί να είναι εύκολη, κατανοητή και ενδιαφέρουσα.
Ας πάρουμε λίγο τα πράγματα από την αρχή. Ο Βενιζέλος ξεκινά το πανελλήνιο πολιτικό του έργο, όταν το κόμμα των Φιλελευθέρων κερδίζει τις εκλογές και γίνεται Πρωθυπουργός για πρώτη φορά, το 1910. Όλα ρέουν με σχετική ομαλότητα, με τον Βενιζέλο να πράττει ένα πλούσιο μεταρρυθμιστικό έργο και να εκσυγχρονίζει σταδιακά το ελληνικό κράτος. Το 1913, ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄ δολοφονείται στη Θεσσαλονίκη και τον διαδέχεται ο γιος του, Κωνσταντίνος Α΄. Η ρήξη δεν άργησε να έρθει μεταξύ των δύο πολιτικών ηγετών. Το 1915, ξεκινούν οι διαφωνίες και ο Βενιζέλος παραιτείται, μια κίνηση που δηλώνει από τη μία πράξη διαμαρτυρίας και από την άλλη ήθελε την επιβεβαίωση του λαού ότι τον επιθυμούσε για Πρωθυπουργό. Στις εκλογές του 1915, λαμβάνει την επιβεβαίωση που ζητούσε, καθώς επανεκλέγεται, αλλά μετά από λίγους μήνες ο Βενιζέλος καταθέτει για ακόμη μια φορά την παραίτησή του, λόγω των διαφωνιών του με τον Βασιλιά Κωνσταντίνο.
Λίγο αργότερα, ο Βενιζέλος θα μεταβεί στη Θεσσαλονίκη και θα σχηματίσει επαναστατική κυβέρνηση, γνωστή ως «Κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης». Επρόκειτο για μια κυβέρνηση, ουσιαστικά, που δεν ήταν νόμιμη, αλλά αυθαίρετη, και με διάφορα μέσα προσπαθεί να καταλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας. Έτσι, λοιπόν, έχουμε από τη μια μεριά τον Κωνσταντίνο στην Αθήνα και από την άλλη τον Βενιζέλο στη Θεσσαλονίκη. Εδώ αξίζει να εξηγήσουμε και τους «Επίστρατους». Οι «Επίστρατοι» ήταν μια παραστρατιωτική οργάνωση φιλοβασιλικών αποστράτων, δηλαδή στρατιωτικών που είχαν ολοκληρώσει τη θητεία τους, αλλά και εν ενεργεία στρατιωτικών, που πήραν μέρος ενεργά τόσο στον Εθνικό Διχασμό όσο και στα Νοεμβριανά. Κάποιοι, μάλιστα, την εξισώνουν με τις αντίστοιχες φασιστικές οργανώσεις που πρωτοεμφανίζονταν εκείνη την εποχή στην Ευρώπη. Ας μπούμε, όμως, «στο ψητό» του θέματος.
Στις 18 Νοεμβρίου του 1916, τα Νοεμβριανά ξεκινάνε. Στο Φάληρο και στον Πειραιά γίνεται η αποβίβαση στρατιωτών των Συμμάχων, της λεγόμενης «Entente», εκτιμώμενοι γύρω στους 3.000 στρατιώτες. Ουσιαστικά, ολόκληρη η φύση του Εθνικού Διχασμού στηριζόταν στο εξής δίλημμα: να εισέλθει η Ελλάδα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ή όχι; Και αν ναι, με ποια μεριά; Με τις Κεντρικές Δυνάμεις ή με τους Συμμάχους; Εάν εξετάσουμε το υπόβαθρο του Κωνσταντίνου, θα παρατηρήσουμε τη φιλογερμανική του στάση, αφού είχε παντρευτεί, μάλιστα, και τη Σοφία της Πρωσίας, κόρη του Φρειδερίκου Γ΄ της Γερμανίας, υψηλόβαθμου πολιτικού. Έτσι, ο Κωνσταντίνος υποστήριζε την ουδετερότητα της χώρας, καθώς η είσοδος στον πόλεμο με τη γερμανική πλευρά δε μπορούσε να πραγματοποιηθεί λόγω της ένταξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Βουλγαρίας, άμεσων αντιπάλων της Ελλάδας, με τις Κεντρικές Δυνάμεις. Από την άλλη, ο Βενιζέλος είχε διαφορετικά σχέδια. Ονειρευόταν περισσότερα εδάφη για την Ελλάδα, καθώς ήθελε να απελευθερώσει τους αλύτρωτους ελληνικούς πληθυσμούς. Έτσι, επιθυμούσε η Ελλάδα να εισέλθει στον πόλεμο και συγκεκριμένα, στο πλευρό της Entente, που προέβλεπε ότι θα βγει νικήτρια από αυτόν τον πόλεμο.
Πίσω, λοιπόν, στην απόβαση, οι φιλοβασιλικοί μαζί με τον Κωνσταντίνο και τον Μεταξά είχαν πάρει πατριωτικά την παραπάνω ενέργεια και τη θεωρούσαν εισβολή, ενώ οι Αγγλογάλλοι θεωρούσαν ότι η παρουσία τους θα ήταν μια απλή επίδειξη δύναμης. Οι 3.000 στρατιώτες θα έρχονταν αντιμέτωποι με 20.000 Έλληνες στρατιώτες. Οι αριθμοί των Αγγλογάλλων δε συγκρίνονταν με αυτούς των Ελλήνων. Έτσι, το μεσημέρι της ίδιας μέρας, λόγω ενός πυροβολισμού, η σύρραξη μεταξύ των δύο στρατών αρχίζει με ξεκάθαρο πλεονέκτημα των Ελλήνων.
Ο Κωνσταντίνος δε μπορούσε να μείνει με σταυρωμένα τα χέρια. Σε επικοινωνία με την αντίπαλη πλευρά, συνεννοήθηκε ανακωχή. Η ηρεμία αυτή, όμως, δε θα κρατούσε για πολύ. Η ελληνική πλευρά το απόγευμα της ίδιας μέρας ξεκίνησε να βομβαρδίζει με πυροβόλα όπλα το αρχηγείο των Αγγλογάλλων. Οι τελευταίοι, με τις ναυτικές μοίρες που είχαν σταθμεύσει στο Κερατσίνι, απάντησαν με βομβαρδισμό της Αθήνας και των ανακτόρων, προκαλώντας καταστροφές, νεκρούς και τραυματίες. Το βράδυ της ίδιας μέρας η μάχη λήγει. Μια μέρα κράτησαν οι εχθροπραξίες. Οι νεκροί από την πλευρά των Ελλήνων ανέρχονταν στους 30 στρατιώτες, ενώ από τη μεριά των Αγγλογάλλων στους 74. Στις 19 Νοεμβρίου, μια μέρα μετά, τα συμμαχικά στρατεύματα θα αποχωρήσουν από την Αθήνα.
Το χειρότερο, όμως, κατά τη γνώμη μου, ήρθε τις επόμενες δύο ημέρες. Οι βασιλόφρονες, με αφορμή τις άνωθεν συγκρούσεις, βρήκαν ευκαιρία να εξοντώσουν τους Βενιζελικούς που έμεναν στην Αθήνα, κατηγορώντας τους για προδοσία και επιρρίπτοντάς τους την ευθύνη για τις συμπλοκές. Έτσι, ένας όχλος φιλοβασιλικών στρατιωτικών και αγανακτισμένων πολιτών βγήκε στους δρόμους, λεηλατώντας τα σπίτια και τις περιουσίες Βενιζελικών, βασανίζοντας τους ίδιους και διώκοντάς τους. Εκτός αυτών, εκείνες τις μέρες έλαβε χώρα και το ανάθεμα του «Προδότου», του Βενιζέλου δηλαδή.
Ποιος, όμως, βγήκε κερδισμένος από αυτήν τη διαμάχη; Από αυτόν τον Εθνικό Διχασμό; Η ιστορία μας δεν τελειώνει εκεί. Μετά από το συμβάν των Νοεμβριανών και παρά την ήττα των Συμμάχων έναντι της φιλοβασιλικής Κυβέρνησης, οι συμμαχικές δυνάμεις της Ευρώπης, αναγνωρίζοντας την Επαναστατική Κυβέρνηση του Βενιζέλου ως την κύρια νόμιμη κυβέρνηση και κάνοντας εμπορικό ναυτικό αποκλεισμό στην ακτογραμμή της Ελλάδας, ανάγκασαν τον Κωνσταντίνο να παραιτηθεί από τον θρόνο και την Ελλάδα τελικά να εισέρχεται, αν και καθυστερημένα, επισήμως στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Αναλύοντας τα Νοεμβριανά από την πλευρά των Συμμάχων, μπορούμε να παρατηρήσουμε πως δε συμπαθούσαν απλώς τον Βενιζέλο. Οι ίδιοι ήθελαν να εξασφαλίσουν τη θετική στάση της Ελλάδας υπέρ της Entente, αλλά εντύπωση προκαλεί και η χρονική στιγμή που το κάνουν. Συγκεκριμένα, ταυτοχρόνως με τα Νοεμβριανά, γερμανικά στρατεύματα εισέρχονται στο Βουκουρέστι και σχεδόν όλη η Βαλκανική Χερσόνησος είναι υπό την κυριαρχία των Κεντρικών Δυνάμεων. Αυτό τι σημαίνει; Σημαίνει πως οι Σύμμαχοι δεν ήθελαν η Κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας να απομονωθεί και, συνεπώς, να χάσουν τον έλεγχο στα Βαλκάνια, έχοντας απολέσει ήδη τον έλεγχο σε ορισμένες ανατολικές και βαλκανικές περιοχές, όπως παραδείγματος χάριν στην Καλλίπολη.
Ποιος ευθύνεται, όμως, για τα Νοεμβριανά και κατ’ επέκταση για τον Εθνικό Διχασμό; Εδώ θα ήθελα να σας εκμυστηρευτώ κάτι που μου έλεγε συνέχεια ο πατέρας μου και μου έχει μείνει ως αξία στη ζωή μου. Συχνά, όταν ήμασταν μικροί και τσακωνόμασταν με τον αδερφό μου, ρίχνοντας το φταίξιμο ο ένας στον άλλον μάς έλεγε το εξής: «Για να τσακωθούν δύο άνθρωποι δε φταίει ποτέ ο ένας. Δε γίνεται να τσακωθεί κάποιος μόνος του. Και οι δύο φέρουν μερίδιο ευθύνης, άλλος μεγαλύτερο, άλλος μικρότερο. Πάντως και οι δύο φταίνε.» και έτσι ηρεμούσαμε. Έτσι προσπαθώ, πλέον, να βλέπω και να κρίνω τα πράγματα. Βλέπω διάφορους ιστορικούς να εξυμνούν τη μία ή την άλλη πλευρά, τον Βενιζέλο ή τον Κωνσταντίνο αντίστοιχα, προσπαθώντας να πετάξουν την «καυτή πατάτα» της ευθύνης ο ένας στον άλλον, χάνοντας την πραγματική ουσία της ιστορίας, η οποία είναι να καταλάβουμε ποιοι είμαστε σήμερα και να μην επαναλάβουμε τα λάθη των προγόνων μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Παπαδάκης, Νικόλαος Εμμανουήλ (2017), Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Άνθρωπος, ο Ηγέτης, Τόμος Α΄, Χανιά: Εκδόσεις του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος
- Συλλογικό Έργο (2017), Η Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, η κορύφωση της σύγκρουσης δύο κόσμων, Έκδοση από: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Ίδρυμα μελετών Χερσονήσου του Αίμου (ΙΜΧΑ), Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος
