Της Μαρίας Τάκη,
Η περίοδος της δικτατορίας στη χώρα μας (1967-1974), γνωστή και από πολλούς ως τα «μαύρα χρόνια» του τόπου, υπήρξε κομβικό ιστορικό σημείο στην Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας. Η περιστολή σημαντικότατων δικαιωμάτων και ελευθεριών, η αποκοπή της χώρας από τις διεθνείς εξελίξεις, η οικονομική οπισθοδρόμηση και η νόθευση όρων, όπως «δημοκρατία» και «ελεύθερη έκφραση» είναι ορισμένες από τις συνέπειες της διακυβέρνησης του στρατού εκείνη την εποχή.
Η πολιτική συνείδηση δεν υπήρξε, ούτε θα υπάρξει, ομοιόμορφη σε κανένα κράτος του πλανήτη. Συνεπώς, η Χούντα των Συνταγματαρχών είχε από οπαδούς και ουδέτερα διακείμενους μέχρι φανατικούς πολέμιους. Όπως είναι αναμενόμενο, οι τελευταίοι εξορίστηκαν, βασανίστηκαν, φυλακίστηκαν, διαδήλωσαν για τις ιδέες τους, επαναστάτησαν και αποτέλεσαν σημαντικό κομμάτι της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, ημέρα σταθμό για την αρχή του τέλους της στρατιωτικής εξουσίας.
Η περίοδος της Χούντας, εκτός από ταραγμένη υπήρξε και ιδιαίτερα ανθηρή, κυρίως από καλλιτεχνικής πλευράς. Σημαντικότατοι καλλιτέχνες και τα έργα αυτών θεωρήθηκαν απαγορευμένα, γι’ αυτό και αναγνωρίστηκαν μετά το τέλος της δικτατορίας. Η μουσική δε θα μπορούσε να λείπει από τα μέσα αφύπνισης και δημιουργίας εκείνη την εποχή. Γι’ αυτό, παρακάτω παρουσιάζονται μερικά από τα κυριότερα τραγούδια που είτε γράφτηκαν είτε μελοποιήθηκαν με σκοπό την πολιτική και κοινωνική αφύπνιση.
1. Ένα το χελιδόνι – Μίκης Θεοδωράκης
Το «Ένα το χελιδόνι» είναι ποίημα και πιο συγκεκριμένα το Άσμα Δ’ από το κεφάλαιο «Τα πάθη» του Άξιον Εστί, μια από τις σημαντικότερες ποιητικές συλλογές της σύγχρονης ελληνικής ποίησης και έργο του Οδυσσέα Ελύτη, που του χάρισε το Νόμπελ Λογοτεχνίας, το 1979. Το «Ένα το χελιδόνι» μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη και ο πρώτος ερμηνευτής ήταν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης. Έκτοτε έχει ερμηνευτεί από διάφορους αξιόλογους τραγουδιστές του ελληνικού ρεπερτορίου, όπως τον Γιάννη Κότσιρα, τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου, τη Μαρία Φαραντούρη και τον Δημήτρη Μπάση.
Το τραγούδι είναι γραμμένο σε ρυθμό δυο δεύτερα (2/2), κάτι που δίνει αρκετά «στακάτο» και αυστηρό τόνο μουσικά. Οι στίχοι του, από την άλλη, παραπέμπουν στις δυσκολίες που εμφανίζονται και στις συμπληγάδες που πρέπει να περάσει ο καθένας, ή και το κοινωνικό σύνολο, προκειμένου να έρθει η Άνοιξη, δηλαδή η χαρά. Μεταφορικά, παρομοιάζει το πολιτικό σκηνικό με κάτι βασανιστικό, που, όμως, με συλλογική προσπάθεια και επιμονή, η ρόδα θα γυρίσει και ο ήλιος (εν προκειμένω η δημοκρατία και η ελευθερία) θα επανέλθουν στο προσκήνιο.
2. Θα σημάνουν οι καμπάνες – Μίκης Θεοδωράκης
Το «Θα σημάνουν οι καμπάνες» είναι ποίημα και αποτελεί κομμάτι από τη μεγάλη ποιητική συλλογή «Ρωμιοσύνη» του εθνικού μας ποιητή Γιάννη Ρίτσου. Η Ρωμιοσύνη γράφτηκε προκειμένου ο Ρίτσος να εξιστορήσει τις κακουχίες που βίωσε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά στις συνειδήσεις των περισσότερων ανθρώπων έχει συνδεθεί με το Πολυτεχνείο, μιας και ο ίδιος ο Ρίτσος απήγγειλε κομμάτια της Ρωμιοσύνης στην πρώτη επέτειο. Τη μελοποίηση και πρώτη εκτέλεση υπογράφουν και εδώ ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ενώ ακολούθησαν ο Γιώργος Νταλάρας και ο Δημήτρης Μπάσης.
Η επαναστατική διάθεση φαίνεται και σε αυτή την ενορχήστρωση μιας και ακούγεται ο ήχος από αληθινές καμπάνες και ο ρυθμός είναι δυο τέταρτα (2/4). Οι στίχοι εξυμνούν την πίστη στην αποκατάσταση της δικαιοσύνης, όπου ο καθένας θα πάρει τη θέση που του αξίζει (δηλαδή την αποκαθήλωση της στρατιωτικής εξουσίας) και την ελπίδα ότι η ώρα που οι καμπάνες θα σημάνουν το τέλος της καταπίεσης και την αρχή της ελευθερίας, πλησιάζει.
3. Το ακορντεόν – Μάνος Λοΐζος
Ο Μάνος Λοΐζος υπήρξε σημαντικό κεφάλαιο στην ελληνική μουσική σκηνή και πολλά από τα τραγούδια του σημάδεψαν τη γενιά του Πολυτεχνείου. Το «Ακορντεόν», σε στίχους Γιάννη Νεγρεπόντη, είναι ένα από αυτά. Με ρυθμό δύο τέταρτα (2/4) και μελωδία σχεδόν καταθλιπτική, το τραγούδι θίγει τον περιορισμό της ελευθερίας της κίνησης, της έκφρασης και της δημιουργίας στα φασιστικά καθεστώτα και συνάμα επιβεβαιώνει τη σκέψη πως ότι κι αν συμβαίνει, το μυαλό και οι ιδέες είναι πρακτικά αδύνατο να φυλακιστούν.
4. Το σφαγείο – Μίκης Θεοδωράκης
Κατά τη διάρκεια της Χούντας, ολόκληρα νησιά, όπως η Γυάρος, η Μακρόνησος και η Ικαρία, αποτέλεσαν τόπους εξορίας κομμουνιστών και αντικαθεστωτικών. Τα φρονήματά τους θεωρήθηκαν επικίνδυνα και εξαιτίας αυτών υπόκειντο σε φυλάκιση, σωματική καταπόνηση, ακόμη και βασανιστήρια. Ο Μίκης Θεοδωράκης μέσα από το εμβατηριακού τύπου τραγούδι, «Το σφαγείο», περιγράφει τις καταστάσεις που βίωσε ο ίδιος ως εξόριστος, μιας και τοποθετήθηκε σε κελί, από το οποίο μπορούσε να ακούει τους βασανισμούς, αλλά και ο Ανδρέας Λεντάκης, μεγάλος αγωνιστής του αντικαθεστωτικού αγώνα, που βασανίστηκε στην Αθήνα κατά την περίοδο της Χούντας για τις ιδέες του.
Τα τραγούδια που φέρνουν μνήμες στους παλαιότερους και που επιμορφώνουν τις επόμενες γενιές αναφορικά με την περίοδο της Χούντας είναι πολλά. Διαμάντια που εξαιτίας της λογοκρισίας, τα περισσότερα ήρθαν στο φως μετά την πτώση του καθεστώτος και έγιναν γνωστά στο ευρύ κοινό. Στίχοι πονεμένοι, γραμμένοι σε ελάσσονες κλίμακες με κατά βάση γρήγορο, βιαστικό και αγχωτικό ρυθμό, όπως και ο κατά καιρούς παλμός του απλού πολίτη εκείνη την εποχή.
Και όσα τραγούδια κι αν γράφτηκαν, προκειμένου να εξυμνηθεί η δημοκρατία, ένα είναι το βασικό. Να μην ξεχάσουμε τι συνέβη (και τι θα ξανασυμβεί) στην απουσία αυτής. Να δώσουμε αξία στο «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία». Να τιμούμε καθημερινά και ουσιαστικά την έννοια των λέξεων «σεβασμός», «πολυφωνία», «αξιοπρέπεια».
Μόνο έτσι «δεν θα περάσει ο φασισμός».
