Η ποντοπόρος τριήρης: Τα δομικά μέρη μιας ελληνικής εφεύρεσης

Του Νίκου Μελιτσιώτη,

Σαλαμίνα, 480 π.Χ. Οι ενωμένες δυνάμεις των ελληνικών πόλεων, αν και αριθμητικά λιγότερες από τις περσικές, συντρίβουν τους αντιπάλους τους και διασώζουν την απειλούμενη ελευθερία και ανεξαρτησία τους. Πρωταγωνίστρια στη μάχη αυτή υπήρξε αναμφίβολα η Αθήνα, πόλη θαλασσοκράτειρα με ισχυρό στόλο. Τα «ξύλινα τείχη» της, σε συνδυασμό με τη γενναιότητα των ανδρών και την ευφυΐα των διοικητών της, την τοποθέτησαν στην πρώτη γραμμή της μάχης.

Κάθε τείχος, προκειμένου να μείνει αδιαπέραστο από τον εχθρό και να δώσει την ευκαιρία στους υπερασπιστές του να εκδιώξουν τον επιτιθέμενο, πρέπει να πληροί ορισμένες προϋποθέσεις: ακλόνητα δομικά υλικά, επιδέξιους κατασκευαστές, αξιόμαχους υπερασπιστές και ισχυρά όπλα. Στις ναυτικές δυνάμεις της εποχής και ιδιαίτερα στο στόλο των Αθηναίων του 5^ου αι. π.Χ., ακαταμάχητο «δομικό υλικό», τόσο στην άμυνα όσο και στην επίθεση, αποτελούσε η τριήρης.

Η τριήρης για πρώτη φορά είδε το φως του ήλιου τον 8^ο αιώνα π.Χ., από τα χέρια του ξακουστού ναυπηγού Αμεινοκλή. Τόπος γέννησής της ήταν η Κόρινθος, με το νέο πλοίο να λαμβάνει τη σκυτάλη στα πεδία των μαχών από την πεντηκόντορο και τη διήρη. Το όνομά της αποτελούσε αρχικά δικατάληκτο επίθετο, το οποίο έγινε ουσιαστικό με την παράλειψη της λέξης «ναυς». Το σύνθετο όνομά της υποδηλώνει και τη μεγαλύτερη καινοτομία της. Αποτελείται από το πρόθεμα «τρι-» , το οποίο δηλώνει τον αριθμό τρία, και το «–ήρης», προερχόμενο από τη λέξη «ερέτης». Ουσιαστικά, η ονομασία αυτή δηλώνει την ύπαρξη τριών σειρών κωπηλατών στην κάθε πλευρά του πλοίου. Οι 170 συνολικά κωπηλάτες αποτέλεσαν μεγάλη αλλαγή, εν συγκρίσει με τους 50 συνολικά κωπηλάτες που διέθεται ως δυναμικό η πεντηκόντορος.

Το μήκος μιας τριήρους κυμαινόταν μεταξύ 33 και 37 μέτρων, ενώ το πλάτος της δεν ξεπερνούσε τα 5 μέτρα. Το βύθισμά της έφτανε το 1 μέτρο και το ύψος της, από την επιφάνεια του νερού, άγγιζε τα 2,10 μέτρα. Το βάρος του, με πλήρη εξοπλισμό, έφτανε τους 45 τόνους. Tο βασικό υλικό, από το οποίο αποτελείτο μια τριήρης, όπως και κάθε άλλο πλοίο την εποχή εκείνη, είναι το ξύλο. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως πολλές και αιματηρές μάχες έχουν δοθεί για τον έλεγχο των δασωδών περιοχών της Μακεδονίας, της οποίας τα δέντρα μπορούσαν, στα χέρια ικανών ναυπηγών, να μετατραπούν σε ισχυρά πλοία.

Τα συνηθέστερα ξύλα που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή της τριήρους στον ελλαδικό χώρο ήταν από έλατο, το οποίο είναι αρκετά ελαφρύ, από πεύκο, το οποίο είναι εξαιρετικά ανθεκτικό στο σάπισμα, ενώ σπανιότερα χρησιμοποιούσαν και ξύλο αγριοκυπαρισσιού. Στις περιοχές της Συρίας και της Φοινίκης, ελλείψει των παραπάνω δένδρων, χρησιμοποιούσαν κέδρο, ενώ στην Κύπρο κυριαρχούσε η κουκουναριά. Ορισμένα επιμέρους μέρη του πλοίου κατασκευάζονταν από άλλα είδη ξύλου.

Η τριήρης ως κατασκευή ήταν αρκετά απλή. Αποτελείτο από την τρόπιδα ή καρίνα, ουσιαστικά τον οριζόντιο άξονα του πλοίου, και από τρεις ζωστήρες στην κάθε πλευρά. Οι ζωστήρες αποτελούσαν τις παρειές του πλοίου, με τα υποζώματα, χοντρά οριζόντια σχοινιά, να τις κρατούν σταθερές. Οι πλευρές του πλοίου ήταν κατασκευασμένες με τη μέθοδο της λείας αρμολογίας, η οποία εξασφάλιζε στο πλοίο περισσότερη αντοχή από την κλιμακωτή αρμολογία, η οποία ήταν τότε διαδεδομένη. Στο ύψος του υψηλότερου ζωστήρα στερεώνουν το σκαρί, στην πλώρη και την πρύμνη, δύο οριζόντια δοκάρια, τοποθετημένα εγκαρσίως, τα οποία προεξέχουν από τα πλάγια. Το μπροστινό δοκάρι ονομάζεται «επωτίς», καθώς προεξέχουν οι δύο άκρες του σαν αφτιά, ενώ το δοκάρι στην πρύμνη ονομαζόταν «θράνυς». Στην επωτίδα, στερεωνόταν και η άγκυρα.

Η πλώρη κοσμείτο με το ακροστόλιον, ενώ τα πλάγια αυτού συμπλήρωναν δύο μαρμάρινοι ένθετοι οφθαλμοί. Στο ύψος της τρόπιδας, βρισκόταν και το κύριο όπλο της τριήρους, το έμβολο. Επρόκειτο για μια ξύλινη συμπαγής κατασκευή με ορειχάλκινο περίβλημα. Η πρύμνη κατέληγε στο άφλαστο και τη στυλίδα, στην οποία τοποθετείτο η σημαία του πλοίου, ο επισείων.

Οι ιστοί της τριήρους ήταν δύο, ο μέγας ιστός και ο ακάτιος ή μικρός ιστός. Όταν δεν ήταν τοποθετημένα στις θέσεις τους, βρίσκονταν αποθηκευμένα στο κατάστρωμα, ενώ τα πανιά με τα σχοινιά τους βρίσκονταν είτε προσαρμοσμένα στις κεραίες είτε στην αποθήκη στις κατάλληλες συνθήκες. Η κεραία είναι ένα μικρότερο κυλινδρικό κομμάτι ξύλου, πάνω στο οποίο στερεώνεται το πανί με λεπτά σχοινιά και προσαρμόζεται κάθετα πάνω στον ιστό. Πάνω στον ιστό μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερα μέρη:

• την πτέρνα, το μέρος με το οποίο ο ιστός στερεώνεται στο κατάστρωμα,
• τον τράχηλο ή λινό, το μέρος που καταλάμβανε το πανί όταν αυτό στερεωνόταν,
• το καρχήσιο, το σημείο πάνω από το λινό όπου ανέβαιναν οι ναύτες είτε για να τροποποιήσουν τα ιστία είτε για να παρατηρήσουν τον ορίζοντα ή τους εχθρούς, το οποίο είχε σχήμα ποτηριού,
• την ηλακάτη ή άτρακτο, το ανώτατο σημείο του ιστού.

Όσον αφορά το μέγεθος των ιστίων, ο μέγας υπολογίζεται, με σχετική ακρίβεια, στα 22 μέτρα, με ύψος και 8 μέτρα πλάτος, ενώ το σχήμα του ήταν τετράγωνο, ενώ ο ακάτιος ιστός είχε σχήμα τραπεζοειδές. Το πλήρωμα αριθμούσε, κατά κανόνα, 200 άνδρες. Οι κωπηλάτες αποτελούσαν την πολυπληθέστερη κατηγορία, αριθμώντας 170 άνδρες, ακολουθούσαν οι επιβάτες, οι πολεμιστές που επέβαιναν στο πλοίο, οι οποίοι ήταν 18-20 άνδρες, ενώ οι ναυτικοί, οι οποίοι αποτελούνταν από τους αξιωματικούς, τους υπαξιωματικούς και τους απλούς ναύτες, κυμαίνονταν μεταξύ 10-12 ανδρών.

Οι ερέτες χωρίζονταν σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με τη θέση από την οποία κωπηλατούσαν μέσα στην τριήρη. Η κατώτερη σειρά, αυτή που βρισκόταν στο θάλαμον, στο αμπάρι δηλαδή του πλοίου, ονομάζονταν θαλαμίτες και αριθμούσαν είκοσι επτά άνδρες σε κάθε πλευρά. Πάνω από αυτούς κωπηλατούσαν οι ζυγίτες, οι οποίοι κάθονταν πάνω στους ζυγούς και αριθμούσαν είκοσι επτά άνδρες σε κάθε πλευρά. Τέλος, στο ανώτατο επίπεδο, λίγο πιο κάτω από τα παρεξειρέσια, κωπηλατούσαν οι θρανίτες, οι οποίοι κάθονταν σε πάγκους (θράνους) και αριθμούσαν τριάντα ένα άνδρες σε κάθε πλευρά. Έτσι, έχουμε το σύνολο των 85 ανδρών σε κάθε πλευρά του πλοίου.

Η κίνηση του πλοίου πραγματοποιείτο με δύο τρόπους, εκ των οποίων ο ένας ήταν ο κύριος και ο άλλος δευτερεύων. Όπως διαπιστώνεται και από τον αριθμό των κωπηλατών, ο κύριος τρόπος ήταν τα κουπιά και ο δευτερεύων τα ιστία. Η ταχύτητα που μπορούσε να αναπτύξει ήταν αυτή των 5 κόμβων μόνο με ιστία, 7 κόμβων μόνο με κώπες και 10 κόμβων με συνδυασμό αυτών.

Το τρομερό πλοίο που αναλύθηκε στις προηγούμενες παραγράφους, κυριαρχούσε στις θάλασσες της Μεσογείου μέχρι τον 3^ο αι. π.Χ. Εφαρμόζοντας τακτικές ναυμαχίας όπως ο διέκπλους και ο περίπλους, εκμηδένιζε την αντίπαλη παράταξη, δίνοντας τη νίκη στον καλύτερο. Με το έμβολο ως κύριο όπλο, και με άλλα όπλα ως δευτερεύοντα, προκαλούσε δέος και φόβο καθ’ όλη τη διάρκεια της μάχης, μέχρι που αντικαταστάθηκε από άλλα, βαρύτερα πλοία με περισσότερες σειρές κουπιών, καταστρώματα και στρατιώτες, γεγονός που μετέτρεψε τις ναυμαχίες σε πεζομαχίες πάνω στη θάλασσα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Σιμψάς, Μ. (1982), Το Ναυτικό στην Ιστορία των Ελλήνων, τομ. 2, Αθήνα: Εκδ. Γενικό Επιτελείο Ναυτικού (Γ. Ε. Ν.)
• Παπαρρηγόπουλος, Κωνσταντίνος (2010), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (500-479. π.Χ.), τομ. 3, Αθήνα: Εκδ. 4π, για λογαριασμό του National Geographic Society
• Ιωαννίδου, Κ. Ε. (2016), Τριήρης-τακτική και επιχειρησιακό περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα. Αθήνα: Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού
• Σοφικίτης Π. (2018) Σαν καλοτάξιδο σκαρί – ομοιώματα πλοίων Ελληνικής παραδοσιακής ναυπηγικής. Καλαμάτα, πληροφορίες για την έκθεση ΕΔΩ