Της Κατερίνας Σφυράκη,
Το ερώτημα σχετικά με το «τι είναι η ζωή και τι θάνατος» έχει απασχολήσει την ανθρωπότητα ήδη από την αρχαιότητα και συνεχίζει να απασχολεί πληθώρα ατόμων. Αν εξετάσουμε συγκεκριμένα την κατηγορία των καλλιτεχνών, διαπιστώνουμε, όπως είναι εύλογο, ότι δεν τους απασχολεί μονάχα το φιλοσοφικό αυτό ερώτημα, αλλά και η καλλιτεχνική του πραγμάτωση μέσα στα έργα τους.
Τον συνδυασμό της προσωπογραφίας μαζί με την απεικόνιση διαφόρων καθημερινών πρακτικών μπορεί κανείς να συναντήσει στην προσωρινή του Rijksmuseum-Κρατικού Μουσείου της Ολλανδίας στο Άμστερνταμ, με τίτλο “Vergeet me niet” (Remember me/ Να με θυμάσαι). Το Rijksmuseum στεγάζεται σε ένα μοναδικό ιστορικό κτήριο του 1885 από τον αρχιτέκτονα PJH Cuypers. Είναι αφιερωμένο στην ολλανδική τέχνη και την ολλανδική ιστορία. Εκτός από πίνακες από τον Μεσαίωνα έως τον 18ο αιώνα και τον 19ο αιώνα, το μουσείο περιλαμβάνει επίσης γλυπτά, εφαρμοσμένη και μοντέρνα τέχνη. Το πιο διάσημο έργο της συλλογής είναι το “The Night Watch” (Νυχτερινή Περίπολος)πο από τον διάσημο Rembrandt van Rijn.
Η συγκεκριμένη προσωρινή έκθεση του μουσείου ξεκίνησε στις Οκτώβρη και θα βρίσκεται στο μουσείου μέχρι και τις 16 Ιανουαρίου 2022. Περιλαμβάνει περισσότερα από 100 πορτραίτα από τον 15ο και 16ο αιώνα, από την λεγόμενη δηλαδή περίοδο της Αναγέννησης. Η καλλιτεχνική καινοτομία της περιόδου συνδέεται με την κλασική αρχαιότητα και την αναβίωσή της μέσα από τους διάφορους ζωγραφικούς πίνακες. Ξεκινώντας από την Ιταλία, η Αναγέννηση απλώθηκε κατά μήκος ολόκληρης της Ευρώπης, γεγονός που απεικονίζεται και στον σχεδιασμένο, επάνω στον τοίχο, χάρτη στην αρχή της έκθεσης.
Η έκθεση των πορτραίτων αυτών περιλαμβάνει 9 θεματικές, καθεμιά από τις οποίες δίνει φως στην συγκεκριμένη λειτουργία που εξυπηρετεί το εκάστοτε πορτραίτο, με τους τίτλους των θεματικών να αποδίδονται ως εξής: «Προσευχήσου για εμένα», «Μεταξύ των γενεών», «Εξουσία», «Φιλοδοξία», «Να με λατρεύεις», «Ζωγράφισέ με», «Θαύμασέ με», «Γνώση», «Αυτός/η είμαι εγώ».
Η προσωπογραφία ξεκίνησε γύρω στα 1500, με τους καλλιτέχνες να καταγράφουν την εξωτερική εμφάνιση ατόμων μέσα από πίνακες, γλυπτά, σχέδια και ζωγραφιές, χρησιμοποιώντας μεγάλη μορφική ποικιλία. Ήταν ο τρόπος μέσα από τον οποίο οι άνθρωποι κρατούσαν ζωντανές τις μνήμες των αγαπημένων τους, τόσο κατά την διάρκεια της ζωής όσο και μετά θάνατον.
Η επιθυμία του να απεικονίζει κανείς το πρόσωπό του ή και των οικείων του ανθρώπων, δεν στόχευε μονάχα στο παραμένει η ανάμνηση των νεκρών ζωντανή. Αδιαμφισβήτητα, ήταν ένας από τους κυρίαρχους παράγοντες που ωθούσαν στο να δαπανήσει τόσο η αριστοκρατία όσο και η μεσαία οικονομικά τάξη, ένα μεγάλο ποσό για να αποκτήσει ένα πορτραίτο, αλλά ταυτόχρονα, στόχευε στο να εξυψωθεί το κύρος και η αίγλη του απεικονιζόμενου ατόμου, αλλά και του ιδιοκτήτη του πορτραίτου, αν δεν επρόκειτο για το ίδιο άτομο και στις δύο περιπτώσεις.
Η γνωστή και ως “memoria” στα λατινικά, η ανάγκη υπενθύμισης των νεκρών κατά την καθημερινή ζωή, δεν είναι μονάχα στοιχείο της αναγεννησιακής περιόδου, καθώς ακόμη και σήμερα δεν έχουμε συνήθως πορτραίτα των νεκρών αγαπημένων μας εντός των σπιτιών μας, αλλά φωτογραφίες τους. Τόσο μέσω των πινάκων όσο και μέσω των φωτογραφιών, η πρακτική αυτή έχει ως αποτέλεσμα να εκμαιεύονται συναισθήματα συγκίνησης, λύπης αλλά και ταυτόχρονα χαράς. Λύπης διότι λησμονούμε το άτομο που έφυγε και χαράς διότι έχει απομείνει έστω κάτι το ακίνητα αποτυπωμένο να τους θυμίζει.
Οι καλλιτέχνες, άλλοτε γνωστοί με το πλήρες ονοματεπώνυμό τους κι άλλοτε δηλωμένοι μέσα από ψευδώνυμα, προσπαθούν μέσα από τις απεικονίσεις τους όχι να εξυμνήσουν τον θάνατο, αλλά να τον απομακρύνουν. Τα ελαφρώς κόκκινα μάγουλα και χείλη, είναι σημάδια ζωής, ζωντάνιας και υγείας και παρότι σε κανένα από τα ζωγραφικά πορτραίτα ή τα γλυπτά δεν χρησιμοποιούνται έντονα χρώματα, ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίζονται την φωτεινότητα, τις σκιάσεις και τα βλέμματα, αποτυπώνει μια προσπάθεια ρεαλιστικής απόδοσης όχι μόνο των εξωτερικών χαρακτηριστικών και των μεγαλοπρεπών ενδυμάτων, αλλά και της ψυχοσύνθεσης του κάθε απεικονιζόμενου.
Για παράδειγμα, στην κατηγορία που αφορά την προσευχή, τα μάτια άλλοτε γεμάτα γνώση κι άλλοτε ελπίδα και τα χέρια σε θέση προσευχής, δεν αντικατοπτρίζουν μόνο την υποδειγματική στάση τους απέναντι στον Θεό αλλά λειτουργούν ταυτόχρονα και ως μία υπενθύμιση του τρόπου ζωής που έπρεπε να ακολουθούν προκειμένου να παραμένουν ευσεβείς απέναντι στον Θεό.
Ο τίτλος της έκθεσης είναι κάτι παραπάνω από ενδεικτικός για το τι θα ακολουθήσει όσο αντικρίζει κανείς τα έργα των αναγεννησιακών καλλιτεχνών. «Να με θυμάσαι», λοιπόν, γιατί πρόκειται για μία έκθεση που δύσκολα οι θεατές ξεχνούν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Remember Me, rijksmuseum.nl, διαθέσιμο εδώ.
