Του Γιώργου Σγούρδα,
Ένα φράκο, μία μπαγκέτα και πολύ στόμφος: Ιδού η μυστική συνταγή για τη δημιουργία ενός μαέστρου! Αυτή την εντύπωση θα σχηματίσει κανείς με βάση τη στερεοτυπική εικόνα που έχει περάσει στη συλλογική μας συνείδηση. Σε αυτό το άρθρο, λοιπόν, ας καταρρίψουμε κάποια στερεότυπα για να ερευνήσουμε σε βάθος ένα επάγγελμα με εξαιρετικές ιδιαιτερότητες. Όπως ένας μεγάλος οργανισμός χρειάζεται άτομα με συγκεκριμένες αρμοδιότητες, έτσι και ένα μεγάλο μουσικό σύνολο έχει την ανάγκη καλώς εννοούμενης ιεραρχίας, ώστε κάθε ομάδα οργάνων να έχει τους δικούς της «υπεύθυνους»: Εξάρχων/ουσα στα βιολοντσέλα, στις βιόλες, στα κόρνα κ.ο.κ. Έπειτα, ο/η εξάρχων/ουσα της ορχήστρας, που έχει την πρώτη θέση στα Βιολιά Ι, και τέλος ο μαέστρος.
Ο μαέστρος έχει το προνόμιο να βλέπει μια παρτιτούρα στην ολότητά της, αντιθέτως οι μουσικοί διαβάζουν μέσα από τις πάρτες τους και άρα δέχονται πληροφορίες μόνο για το όργανο ή την ομάδα οργάνων τους. Έτσι, ένας μαέστρος μπορεί να πλάσει τον ήχο της ορχήστρας κατά το δοκούν. Για παράδειγμα, ακούστε τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου να παίζει απόσπασμα από το ίδιο έργο με δύο διαφορετικούς μαέστρους: Τον Abbado και τον Karajan. Παρατηρείτε την αιχμηρότητα και την ευελιξία του ήχου του Abbado, σε σύγκριση με το βάρος και τον όγκο που παράγει ο Karajan;
Το επάγγελμα του μαέστρου όπως συναντάται σήμερα υπάρχει από σχετικά παλιά. Για παράδειγμα, υπάρχουν καταγραφές με τον Beethoven να διευθύνει τις συμφωνίες του στεκόμενος μπροστά από την ορχήστρα και δίνοντας το ρυθμό με την κίνηση των χεριών του. Ο μαέστρος ακόμη είναι αναγκαίος για την διεκπεραίωση μίας όπερας, καθώς ο συντονισμός ορχήστρας, τραγουδιστών και χορωδίας είναι από ένα σημείο και μετά, πρακτικά αδύνατος χωρίς τον μαέστρο.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα, ο ρόλος του μαέστρου έπαψε να είναι διεκπεραιωτικός και στα πλαίσια του κινήματος “Kunstreligion” (η τέχνη ως θρησκεία), έγινε πολύ βαθύτερος. Ο μαέστρος πλέον μπορεί να συγκριθεί με τον ιερέα μίας τελετουργίας, τον άνθρωπο ο οποίος δίνει σάρκα και οστά στο έργο του συνθέτη. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά πλέον και η πρόβα. Δείτε ένα παράδειγμα στο παρακάτω βίντεο: Θα βρείτε πολλά είδη μαέστρων καθώς και πολλές διαφορετικές μεταξύ τους ηγετικές ιδιοσυγκρασίες.
Στο πλαίσιο αυτό, ο μαέστρος πια δεν δίνει απλά τον ρυθμό, αλλά μπορεί να επιλέξει το τελικό «ηχητικό σχήμα» του έργου με βάση την ευελιξία της τεχνικής του: Ο Furtwängler δημιουργεί μεγάλες, ρευστές μουσικές μάζες, ενώ ο Τοscanini προτιμά χρονική ακρίβεια και πιστότητα στην παρτιτούρα. Ακόμη, ο χαρακτήρας του μαέστρου παίζει ρόλο: Διαφορετικό αποτέλεσμα θα φέρει ο σοβαρός και ακριβής Pierre Boulez από τον γεμάτο ενέργεια και αμεσότητα Leonard Bernstein.
Ακόμη, αξίζει αναφοράς η σταδιοδρομία του επαγγέλματος στην Ελλάδα. Ο Δημήτρης Μητρόπουλος είχε διεθνή σταδιοδρομία και μία μοναδική προσωπικότητα αρχιμουσικού, ενώ ο Μάνος Χατζιδάκις, χωρίς να λάβει ακαδημαϊκές σπουδές στη διεύθυνση, είχε την καλλιέργεια, τη γνώση και την ευαισθησία να αναδείξει πολλούς συνθέτες, δημιουργώντας και διευθύνοντας μεταξύ άλλων συνόλων και την ιστορική πια Ορχήστρα των Χρωμάτων, για την οποία μπορείτε να βρείτε ένα αφιέρωμα στις παραπομπές του άρθρου. Οι σπουδές Διεύθυνσης Ορχήστρας δε, άργησαν να ξεκινήσουν στην Ελλάδα. Μόλις το 2008 στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο είχαμε την πρώτη απονομή πανεπιστημιακού τίτλου σπουδών στην εν λόγω ειδίκευση. Σήμερα, όμως, το μάθημα διδάσκεται σε ωδεία και πανεπιστήμια στη χώρα μας.
Το επάγγελμα του μαέστρου ήταν κάποτε ανδροκρατούμενο. Σήμερα, πολλές γυναίκες μαέστροι έχουν αναδειχθεί με εξαιρετική πορεία όπως η Marin Alsop. Ακόμη, μπορεί πλέον κανείς να εξειδικευτεί και ως μαέστρος χορωδίας, ένα επάγγελμα που απαιτεί σαφώς διαφορετικές δεξιότητες και με πρώτο μέλημα τη διαχείριση της ανθρώπινης φωνής. Οι σύγχρονες προκλήσεις για έναν ή μια μαέστρο είναι πολλές: Καλείται να διευθύνει ρεπερτόριο με έκταση έως και τεσσάρων αιώνων και να διαχειριστεί διαφορετικά και ανομοιογενή σύνολα, από ορχήστρες νέων, έως σύνολα εξειδικευμένα στην σύγχρονη μουσική κ.α. Έχει μυστήριο και γοητεία η διεύθυνση μουσικών συνόλων, στοιχεία που της προσδίδουν απολύτως λογικά μία ιδιαίτερη θέση στα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Κα. Ζωή Ζενιώδη, γιατί υπάρχουν τόσο λίγες γυναίκες μαέστροι;», athinorama.gr, διαθέσιμο εδώ.
- «Μίλτος Λογιάδης: Η συναυλία είναι μια τελετουργία και ο μαέστρος είναι ο ιερέας», philenews.com, διαθέσιμο εδώ.
- Το αφιέρωμα στην Ορχήστρα των Χρωμάτων μπορείτε να παρακολουθήσετε εδώ.
